"مقامیت پرستی اتیں قومپرستی: کجُھ وِچار، کجُھ سوال”۔۔۔ اظہرلشاری

آپݨی ٻُک اِچ کالا پاݨی پیندیاں دی

چُپ نئیں چنڳی مویاں وانڳوُں جیندیاں دی

کئہیں پاسوُں کوئی ھیل ھوا دی آوے پئی

وستی شالا وستی نال الاوے پئی

(اشوُلال)

اڄ کل سوشل میڈیا تے سرائیکی سنگت اِچ ‘مقامیت’ (Localism) تے ھِک بحث چھڑ پئی اے۔ ‘مقامیت’ دے موضوع تے تھیوݨ آلی اِیں بحث اِچ ‘قومپرستی’ (Nationalism) یا سرائیکی قومپرستی دا چنڳاں ٹھوکواں تناظر اے۔ تہوُں اِیں بحث اِچ ساکوُں قومپرستی دے کُجھ واھندے حوالے (Passing Remarks) وی سُݨݨ یا پڑھݨ کوُں مِلدن۔ اِیں ساری بحث اِچ کِتھائیں کِتھائیں تاں ایویں ڄاپدے جیویں ‘مقامیت’ اتیں ‘قومپرستی’ یکسر مُختلف تصورات ھوون۔ تے کئہیں حد تئیں ھوسن وی سہی کیوں جو جݙاں ‘مقامیت’ اتیں ‘قومپرستی’ ݙوُ وکھرے لفظ ھِن تاں تصوراتی سطح (Conceptual Level) تے اِنہاں دے نکھیڑے دی نفی وی نئیں کیتی ونڄ سنڳیندی۔ پر ٻئے پاسُوں ݙیکھوُں تاں ݙوُھائیں کافی حد تئیں ھِک ٻئے نال رَلویں مِلویں (Corresponding) تصورات وی ھِن اتیں ݙوُھائیں وِچ کجھ قدراں مشترک وی ھِن۔

‘مقامیت’ اتیں ‘قومیت’ کیویں تے کتلے ھِک ٻئے کݨ مُختلف تصورات ھِن؟ اے سوال میں اِیں بحث اِچ ھُݨ تئیں شریک تھیوݨ آلے اتیں اڳوُں تے مُمکنہ طور تے شریک تھیوݨ آلے سنڳتیاں کیتے چُھڑیندا پیاں۔ اے ݙوُھائیں تصورات کیویں تے کتلے رَلویں مِلویں ھِن، اتیں اِنہاں اِچ کیڑھیاں قدراں سانجھیاں ھِن؛ ایندے تے کُجھ وچار اتیں سوال سنگت دے اڳوُں اِیں اُمیند نال رکھینداں جو اے ڳالھ مہُاڑ کوئی اڳوُنہاں پندھ کریسی:

مقامیت ھووے تے بھانویں قومیت، ݙوُھائیں دی جنم بھوُمی یورپ اے۔ تاریخی طور تے ݙیکھوُں تاں، قومپرستی (بحیثیت نظریہ و تحریک) دیاں پاڑاں ساکوُں یورپ دے سائینسی اتیں صنعتی انقلاب، سرمایہ دارانہ نظام اتیں نو آبادیاتی نظام اِچ نظردن۔ قوم پرستی دے اِیں اُبھار پچھوُں اُنویہویں صدی دے یورپ اِچ پہلی واری قومی ریاستاں (Nation States) وجود اِچ آوݨ شروع تھیندن۔ بعد اِچ یورپی نو آبادیاتی نظام راھیں ‘قوم’، ‘قومیت’ اتیں ‘قومی ریاست’ دے اے تصور ایشیا، افریقہ اتیں لاطینی امریکہ دے مُلکاں ونڄ پُڄدن۔ ھندوستان سمیت ٻنہاں کئی کالونیاں اِچ نوآبادیاتی نظام دے مخالف (ٓanti-colonial) آزادی دیاں تحریکاں(freedom movements) قوم پرستی تے مقامیت دے رنگ اِچ رنگئل ھَن۔ ویہویں صدی اِچ نوآبادیاتی نظام دے مُکݨ توُں بعد، سموُری دُنیا ‘قومپرستی، اتیں ‘قومی ریاست’ دے وکیڑ اِچ آڳئی۔ ‘مقامیت’، ‘مقامی علم’ اتیں ‘مقامی سݨپ’ دے تصورات وی کافی حد تئیں یورپی ھِن۔ یورپئین کولونئلزم اتیں سرمایہ دارانہ نظام دے نتیجے اِچ غیر یورپی دنیا اِچ پیدا تھیوݨ آلے ماحولیاتی، سماجی اتیں سیاسی تضادات دی پرکھ پڑچول کریندیں، یورپی سکالسٹک ٹریڈیشن (European Scholastic Tradition) چوُں ای ‘مقامیت’، ‘مقامی علم’ اتیں ‘مقامی سݨپ’ جھیاں اصطلاحیں پُھٹیاں ھِن۔ اِتھاں اے سوال اُبھردے جو کیا ݙوھائیں تصورات کوں جدیدیت (Modernity) توُں انج کر کے ݙٹھا ونڄ سنڳیندے؟

ݙوھائیں تصورات کوئی ناں منگدن۔ کیڑھی قومیت؟ کیڑھی مقامیت؟ ݙوُھائیں کوُں کئہیں اِسم صفت (adjective) متوُں سمجھݨ اؤکھا تھی ویندے۔ انت ݙوُھائیں لوکاں دی ‘سُنڄاݨ’ (Identity) نال ونڄ جڑدن۔ ݙوُھائیں دا ایرا (Foundation) اپݨت/اساں (Us) اتیں اُپرپ/او (Them) تے رکھیا ھوئے۔ سُنڄاݨ دا اے عمل ‘ھکڑپ’ (Sameness) تے ‘وکھرپ’ (Difference) دے اصوُل تے ٹردے۔ سُنڄاݨ دے اِیں عمل اِچ، کئہیں وی گروہ (قومی/مقامی) کوُں ھِک پاسوُں آپݨے تمام اندروُنی فرق مٹا کے، ھِکو جھیاں، ھِکو سنواں تھیوݨاں پوندے تاں ٻئے پاسوُں مقابل گروہ (ݙوُجھی قوم/غیرمقامی) نال فرق نشابر کرݨا پوندے۔ سُنڄاݨ دے اِیں عمل اِچ سِدھے سِدھے لیکے چھکݨے پوندن۔ مقامی کوݨ اے، غیر مقامی کوݨ اے، آپݨا کوݨ اے، غیر کوݨ اے، اِیں ادراک مُتوُں نہ قومپرستی دی ٻیڑی ٹھلدی اے نہ مقامیت دی کھیݙ ٹردی اے۔ آپݨے پرائے دا اے نکھیڑا غیر سیاسی نئیں ھوندا۔ لہٰذا ‘مقامیت’ ھووے تے بھانویں ‘قومپرستی’ ݙوُھائیں بطور ‘سیاسی نظریہ’ اتیں ‘سیاسی تحرک’ وجود رکھدن۔ اِیں کیتے ‘مقامیت’ وی آپݨے انت اِچ کئہیں ‘پرستی’ (Ism) دی شکل اختیار کریندی اے۔ قومیت اتیں مقامیت دے اِیں سیاسی نظرئے اتیں تحرک دے پچھوُں کئہیں وانج، دروہ یا زیان دا ھِک ٹھوکواں احساس ھوندے۔ مظلوُم اتیں محکوم قوم پرست تے مقامیت پرست گروہاں دے نظرئے اِچ تاں ایں وانج، دروہ اتیں زیان دا احساس پیدا تھیوݨ سِدھا سامھݨاں تے سمجھ اِچ آوݨ آلا ھوندے۔ سمجھݨ آلی ڳالھ اے ھے جو ݙاڈھیاں قوماں دے نظرئے اِچ دروہ دے ایں احساس دی کیڑھی شکل ھوندی اے اتیں اے شکل کیویں گھڑی ویندی اے؟

دروہ دے اِیں احساسِ نال ھِک خاص طراں دی جذباتیت (Sentimentality) جُڑ ویندی اے۔ ھِک پاسوُں وانج یا دروہ دا شکار تھیوݨ آلی قوم یا مقامی گروہ نال ھمدردی تے پیار دے جذبے پیدا تھیندن یا پیدا کیتے ویندن، تاں ٻئے پاسوُں دروہ تے وانج کرݨ آلی غیر قوم یا غیر مقامی گروہ نال کاوڑ اتیں کرودھ وی جنم گھندے۔ جذباتیت دے اِیں پُکھ اندر تعمیری اتیں تخریبی ݙوُھائیں شکتیاں ھوندن جیڑھیاں مقامیت پرستی اتیں قومپرستی نال ڳنڈھئل ھِن۔ کئی مر مُکیاں روائتاں نویں سروُں جیندیاں تھی کھڑدن اتیں کئی رائج الوقت سِکے کھوٹے تھیوݨ لڳ پوندن۔ آپݨیاں نال پیار دے جذبے چوُں جڑتاں بݨدن، شاعری، ادب اتیں ثقافت دا ودھارا تھیندے۔ غیر نال وئیر دے جذبے چوُں تنگ نظری (Narrow-mindedness) اتیں تشدد (Violence) پُھٹدن۔ لہذا ݙوُھائیں دا ھِک پاسوُں حق پرستی دا تکڑا دعویٰ ھوندے تاں ٻئے پاسوُں مُخالف آوازاں کوُں نظرانداز کرݨ یا اُنہاں کوُں گھوگھا ݙیوݨ دا رحجان وی ھوندے۔ ڳاں بچاوݨ والے اھمسا دے دعویدار ڳاں دے ناں تے بندے کوھݨ لڳ ویندن۔ کیا ایں ‘اݨ حق’ تے ‘تشدد’ دی گنجائش قومپرستی اتیں مقامیت پرستی ݙوُھائیں دی سیاست اِچ ھِکو جیݙی ھوندی اے یا قومپرستی دی ساست اِچ ودھ اتیں مقامیت پرستی دی سیاست اِچ گھٹ ھوندی اے؟

قوم پرستی اتیں مقامیت پرستی ݙوھائیں دا ھِک چیلنج ‘نِسورے ھووݨ’ یا خالص ھووݨ دا ھے۔ کیڑھی قوم اے جیڑھی خالص قوم اے؟ اتیں کیڑھی مقامیت اے جیڑھی خالص مقامیت اے؟ ھِک قوم دے اندر ٻئی قوم دے جینز (genes)، لسانی و ثقافتی اثرات، سانجھیاں دھارمک اقدار، وغیرہ ھمیش ھوندے پئے راھندن۔ ایہو حال کئہیں وی مقامی گروہ دا ھوندے۔ پر ایندے باوجوُد سیاست دے میدان اِچ قومپرستی اتیں مقامیت پرستی ݙوُھائیں کوُں کوئی ‘نسوری قوم’ اتیں ‘نسوری مقامیت’ گھڑݨی پو ویندی اے۔ قوم پرستی اتیں مقامیت پرستی دا ھِک ٻیا چیلنج اے وی ھوندے جو ݙوُھائیں ‘قوم’ یا ‘مقامیت’ کوُں ایویں ݙیہدن جیویں او قوم یا مقامی گروہ ھر ھمیش توُں قائم دائم ھووے، یا ٻہوُں قدیمی ھوون۔ ݙوُھائیں ویلے کوُں جیویں پدھرا (flatten) کر سٹیندن، ڄاپدے جو پنج ھزار سال پُراݨے موھنجو دڑو دے ماھݨوُں اتیں سندھ وادی دے اڄوکے بندے اِچ کوئی فرق ای نہ ھووے۔ کیا قدیم تاریخ یا قدیمی تاریخی حقائق کوُں ھروُں بھروُں اڄوکے سیاسی ایجنڈے نال جوڑے مُتوُں قومپرستی اتیں مقامیت پرستی دی سیاست نئیں تھی سنڳدی؟

گلوبلائزیشن دے اجوکے دور اِچ ننویں مادی تے معاشی رشتے بݨدے پَئین۔ ذرائع آمدورفت ݙینہہ پݙینہہ تیز تھیندے ویندن۔ کمیونیکیشن دیاں نویاں تیز ترین آڈیو وڈیو ٹیکنالوجیز آڳئین۔ اِنہاں کمیونیکیشن ٹیکنالوجیز نال دنیا دی ھِک چُنڈ اِچ ٻیٹھا بندہ دنیا دی ٻئی کنڈ اِچ ٻیٹھے بندے نال (چاھندے ھوئے، نہ چاھندے ھوئے) جڑدا ویندے۔ گلوبلائزیشن دے اڄوکے حالات اِچ ‘قومیت’ اتیں ‘مقامیت’ دے نسورے ھووݨ، خالص ھووݨ کوُں بظاھر کئی خطرات ھِن۔ اِنہاں نویں حالات اِچ کیا ‘قومپرستی’ اتیں ‘مقامیت پرستی’ متروک تھی ویسن، انہاں دی ساری پھوُک نکل ویسی، یا کوئی نواں اُسرڳا پکڑیسن؟