دریا کوں پار کرݨ۔
سندھ دریا کوں ایندی ڈھا گھتݨ دی خصوصیت پاروں دھاڑیل وڈھیرا آکھیا ویندا ہائی۔ پاݨی تے بارش دا دیوتا ‘ ورُن دیوا’ ایں معاملے اچ کہیں دی نئیں سُݨدا۔ چین دے مشہور جگ پھرندڑ ژوانگ زینگ ایکوں اپݨے رنگ اچ بیان کیتے او آھدے: دریا سن-تُو (سندھ) دا پاݨی خالص تے کنگوں حے، ایندے پاݨی اچ زہریلے ڈریگن تے ڈراکلیاں بد روحاں وسدن، اگر کوئی بندہ قیمتی ہیرے جواہرات، نایاب پُھل، پَھل یا وت بُدھے دی باقیات چا کے بھاویں پار کرے تاں وی اوندی ٻیڑی توڈے جیڈیں دھڑیں وات آویندی حے۔۔
مُلتان کولو دیرہ غازی خان دو ویندیں ہوئیں جڈاں غازی گھاٹ ٹرمینل تیں پُڃ ونڃیندے تاں ایکوں پار کریندیں ٻہوں ڈر لڳدے آکھوں عذاب بݨ ویندے، کیوں جو اے کھپارے آلا تے ٻہوں سارا وقت کھاوݨ آلا کم حے۔ ایندی وجہ اے حے جو ایندا پاݨی کہیں چیز کوں کھندا وی نئیں اے سُدھ کہیں کوں نئیں جو کتنا حے۔
اے سفر ٻہوں ایڈونچر آلا تے تہاڈی توقع کولو ودھ ہوندا ہا۔ کیوں جو سفر دے ذرائع وکھو وکھ ہوندے ہن۔کڈاہو ٹانگے آلا تہاکوں ویڑھ ویسی، کتھائیں چھوٹی بس آلا تہاڈا ہتھ پکڑ گھنسی، کڈاہو برج بوٹ، کتھائیں فیری آلا تے کڈاہو سٹیمر انجݨ دی کشتی آلا تہاکوں ویڑھ ویسی۔ دریا دی پوادھی کندھی تیں آباد شہر محمود کوٹ تئیں مقامی شٹل معطل تھائی پائی ہائی۔اساں ترائے سواریاں تے ہیک کوچوان بھنے تُرٹے ٹانگے تیں اپݨے سمان سمیت چڑھ بیٹھوں بھل اے وزن اوندی اوقات کولو زیادہ پیا لگدے۔
ٹانگہ اوٻڑ کھاٻڑ ریتلے رستے تیں جیندے اُتیں ڈو مربع انچ دی ڃالی وچھی پائی حے تاں جو کچا رستہ تھوڑا جیہاں مضبوط تھی ونڃے اپݨا پندھ کریندا پائے ، اے شئت اتھاں عام جہیں گالھ تے روز دا تجربہ حے۔
جیرلھے ٹانگے دے سٹیل آلے رِم رستے تیں وچھی ڃالی نال گسدے ہن تاں بھا دیاں چݨڳاں بلداں ہن، لکڑ دے بݨے ویل تے انہاں دے ٻاہرلی پاسے سٹیل دے رِمیں کوں ہر تھوڑی دیر بعد پاݨی دا چھنڈا مار کے ٹھڈا کیتا ویندا ہائی۔ ہلدا جُلدا تے چیں چاں کریندے ایں ٹانگے دے پچھوں دھوڑ دا طوفان کھڑا تھیا ودا ہوندا ہائی تے ایں سو فٹ دے اُچے ہوا جھلوٹݨے دے پرو ڈسدی کوئی شے نئیں۔جیرلھے پالے دے مہینے آندن ول کشتیں دے پُل بݨا کے دریا کوں پار کیتا ویندا ہائی۔ کشتیں دے بݨے ایں پُل دی چوڑائی ٻارہ فُٹ ہوندی ہائی تے ایں پُل تیں گَڈیاں تے ٹانگے چلدے ہن تے سواریں کوں پار پُچیندے ہن۔ سردیں اچ سواریں کوں سواری دے ذرائع وٹاوݨیں پوندے ہن تے اُنہیں کوں کانٹا پکڑنا پوندا ہائی۔ وڈیں ٻیڑیں دا دریا اچ ٹھلݨ آؤکھا تھی ویندا ہائی کیوں جو انہاں کوں ٹھلݨ واسطے ڈونگھا پاݨی چاہیدا ہا تے ایں سفر اچ چار بنج گھنٹے دی تگ و دو دے بعد وڈی ٻیڑی پتݨ ونڃ لڳدی ہائی۔۔کڈاہیں کڈاہیں وڈی ٻیڑی ( کانٹا) دا سفر ٻہوں چس آلا ہوندا ہائی، تے اے عام طور تیں اے وڈے ویلھے ٹھلدیاں ہن۔ اگاں وت ہیک ٹانگے دی لوڑھ ہوندی ہائی تے اٹھ میل دے پندھ دے بعد تُساں اپݨی منزل یعنی دیرے دے قصبے ونڃ پُڃدے ہاوے۔ ویہویں صدی دے آغاز اچ خط پُچاوݨ واسطے ٹانگہ سروس چلدی ہائی تے اوں ویلھے خط کوں وڈی اہمیت ڈتی ویندی ہائی۔ اے او ویلھا ہا جڈاں کلھا بندہ دیرے دی حد اچ پیہوݨ کولو ڈردا ہا جہے تک ٻہوں سارے لوک کٹھے نہ تھیون ہا دیرے آلے پاسے ونڃݨ خطرے کولو خالی کائینا ہا۔بلکہ ہیک پولیس آلا نال ٹُردا ہا تاں جو کہیں قسم دی لُٹ مار نہ تھیوے۔ انہاں ڈیہنواریں گھر کولو ٹُرݨ ٻہوں جوکھم آلا تے اپݨے آپ اچ ٻہوں ایڈونچر آلا کم منیا ویندا ہائی۔
دھاڑیل وڈھیرا
ڃیٹھ یا مئی آلے مہینے اچ دریا دا پاݨی چڑݨ شروع تھی ویندا ہائی کیوں جو گرمیں دی وجہ کولو برف پگھرݨ شروع تھی ویندی ہائی تے بدراہ تک دریا کوں چاڑھی ہوندی ہائی پائی۔ اے ہر سال ڈھاہ گھتدا ہائی تے اے ڈھاہ سال پسالی تھیندی ہائی۔ دریا دا 9 میل پیٹا بھریج کے واہندا ہائی۔ چاڑھی آلے مہینے اچ دریا اٹھ کولو ساڈھے اٹ فٹ اُچا تھی ویندا ہائی۔
1876 اچ گلئیشئیر پھٹݨ نال اٹک دے مقام تیں اچانک دریا 76.6 میٹر بُلند تھی کے واہندا رہ ڳیا ہائی۔ وقت دے نال نال دریا دے واہوݨ دا رستہ وٹیندا رہ ڳیا۔دریا جڈیں منہ کرے ہا چا اُتھاں ڈھا دے نال نال جھیلاں بݨا ڈیندا ہا، وڈے وڈے جزیرے بنا ڈیندا ہا ، جتھاں ہرے بھرے گھا تھیندے ہن، فصلاں تھیندیاں ہن، جنگل ٻیلے ہوندے ہن تے ڈنگر ڈھوریں دیاں کھیراں ٹُردیاں ہن تے کھیر مکھݨ دی فراوانی ہوندی ہائی۔ہاؤلیں ہاؤلیں دریا پُراݨے دیرے دو ٹُردا رہیا تے انت اوندا پھڈا کڈھ چھوڑیس۔ول 1476 اچ میراݨیں نویں تے سوھݨے دیرے دیاں بُنیاداں دریا کولو پچادھ آلے پاسے رکھیاں جیرھا اڃ وی سرائیکی وسوں دا ہیک اہم شہر حے۔
1789 دا آفت زدہ دور۔
سندھو دی تریخ اچ سب کولو زیادہ ڈُکھ تکلیفیں آلا دور ایہو 1789 آلے زمانے کوں سمجھیا ویندے۔اگرچہ کہیں واضح تے ہیکی تریخ دا پک تاں کائینی پر ایویں قیاس حے جو 1784 دے شروع اچ دریا سندھ پچادھ آلے پاسے اپݨا راہ رستا وٹاوݨ شروع کر ڈتا ہائی۔
ست پور دے نواب ایں قصبے یعنی پُراݨے دیرے اچ ہیک نہر چا کھٹی، تے دریا اپݨا تل چھوڑ ایں نہر اچ پلٹیڃ پیا۔ اپݨا سڃا پاسہ بھن اے پچادھ آلے پاسے لہے پیا۔ایں ڈھا دے نتیجے اچ دیرے تے مظفر گڑھ دے مضافاتی علاقے دی معیشت تباہ تھیندی گئی۔ ایں مسلسل ڈھا نہر کوں بھنڃر کر سٹیا۔ دُھندی کینال تے ڈوجھا نہری سسٹم بالکل ناکارہ تھی کے رہ ڳیا۔ دریاویں دے ملاپ آلی جاہ یعنی پنجند مقدس شہر اُچ جیرھا ضلع مظفر گڑھ دا حصہ آلے پاسے مُنتقل تھی ڳئی۔
اے تقریبا سٹھ کلو میٹر ڈاوݨ سٹریم اچ مٹھن کوٹ دے نال انہیں دریاویں دا جنکشن ونڃ بݨیا۔ اے ہیک منے منائے بزرگ صوفی دے حوالے نال ڃاݨا ویندے۔ ایندی بُنیاد الیگزینڈر رکھی ہائی جیکوں اساں سکندر یا الیگزینڈر دے ناں نال جاݨ دے ہیں۔
خان آف قلات دے مرݨ دے بعد ایں علاقے اچ سماجی بے چینی تے ڈوجھے کئی قبیلیں دے درمیان تو تو میں میں دی شروعات تھائی جیندے اچ ست پور دے ناہڑ، بہاولپور دے داؤد پتراس، ملتان دے لنگاہ تے دیرے دے میراݨی شامل ہن۔
ایندے نتائیج نہ صرف نہر نال سیراب تھیوݨ آلے رقبیں دی تباہی دا موجب بݨن بلکہ جیرھے لوک اوں ویلھے مختلف فارم تے دیہاتیں اچ راہندے ہن او وی رُل ڳئے۔ دریا دا رُخ وٹاوݨ لوکیں واسطے عذاب بݨ ڳیا۔ ایں ضلع دا اُبھا پاسا سارا ہیک پاݨی دی چادر بݨ ڳیا۔ تے ایں دور اچ مُختلف بلوچ قبیلے میدانیں اچ آباد تھیوݨ دے عمل اچ ہن۔ ایں سیت سڑی زمین تیں کئی سو سال تک امن بحال نہ تھیا۔
اتفاقا اے اوہو دور حے جڈاں بلوچ میدانی علاقیں اچ اپݨے پیر ڃما چُکے ہن تے ایں خطے اچ جنگیں دا ہیک سلسلہ شروع تھیا جیرھا چالہی سال تئیں ٹُردا رہیا تے ایندی وجہ کولو ایں پورے علاقے دی ہئیت وٹیج گئی۔
ایں ڈرامے دے وچ ٻئے وی بہوں سارے کردار ہن جنہاں جنگ کوں ہوا ڈتی، جیویں جو سندھ تے تالپور میر، افغانستان دے دُرانی تے سکھیں دے آپسی خون خرابے نے بالآخر برطانوی سامراج دی اتھاں مُداخلت واسطے ساز گار ماحول پیدا کیتا۔
میراݨیں دے آخری وڈکے نواب غازی خان میرانی 1775 عیسوی اچ بغیر کہیں وجہ دے سندھ اچ اپݨی اسیری آلے ڈیہاں اچ مر سُتا۔کُجھ لوک اے سمجھیندن جو غازی خان اپݨی آخری آرام گاہ کولو پہلے اپݨی زندگی دے بد ترین ڈیہنہ ڈٹھن کیوں جو او اپݨے گھر کولو وانڈھا ہا، کوئی یار نہ بچا تے اوپریں لوکیں دے ہتھیں چڑھ ڳیا۔ او ہیک لحاظ نال خوش قسمت وی کیوں جو او 1789 دے مُصیبت زدہ وقت کولو پہلے جھوک لڈا ڳیا ہائی۔
بلوچیں دی دُنیا
بلوچ ایں علاقے اچ دیر نال آباد تھائے، پر دیرہ جات انھاں دی وجہ کولو وی جاݨے سُنڃاݨے ویندن۔ دیرے دی چالہیہ فیصد آبادی بلوچیں تیں مُشتمل ہائی۔ ایں کولو پہلے بلوچ مارکا پہاڑیں تیں راہندا ہائی، آڃڑی ہن تے بھیڈیں بکریں دے اجڑ رکھدے ہن، تھوڑی باڑی پُراݨی ٹیکنیک آلی رڑھ واہی تے رل کے حملہ کریندے ہن۔
اے مُختلف قبیلیں اچ تقسیم ہن جیکوں ‘ تُمن’ آکھیا ویندا ہائی۔ ہر قبیلے دے وڈے کوں تُمن دار آکھیا ویندا ہائی جیرھا ڈاہ ہزار لوکیں دا اگواݨ ہوندا ہائی۔ قبیلیں دے وکھو وکھ ناں ہوندے ہن جیویں گورچاݨی، مزاری، لغاری، بُڳٹی، بُزدار، میراݨی، کھوسہ، نُتکاݨی تے دریشک۔
میراݨی دودائی پھلی نال تعلق رکھدے ہن جیرھے ترائے سو سال تئیں دیرے تیں حُکمران رہ ڳئے ہن تے انھاں کوں دیرے دے اصل حُکمران وی سمجھیا ویندے۔
کھیتران ممکن حے بلوچ نہ ہوون، پر انہاں اچوں وڈی اکثریت سرائیکی ٻولی الوایندے ہن۔ ایویں گورچاݨی مارکے دی نسل دا کُھرا راجپوتیں نال ونڃ جُڑدے جڈاں انگریزاں دے قبضے کولو پہلے او دیرہ جات دے حُکمران ہن۔ایں قبیلے دا اہم حصہ دودائی ہن جیرھے دیرہ غازی خان اچ گورچاݨی تے میراݨی اکھوایندے ہن تے جیکوں ہݨ بلوچ سمجھیا ویندے پر اے اصل رند بلوچیں اچو کائینا ہن۔
سرائیکی ساگا تے صوفی بھگتیں دا پُنر جنم(1)۔۔۔ترجمہ زلفی
بلوچ اصل اچ مکران کولو آکے اتھاں آباد تھائے، جتھاں ٻہوں سارے انڈین لوک جیویں جو ڃٹ تے راچپوت حُکمران رہ ڳئے ہن۔ ڈیرہ غازی خان دا وی ایہو حال ہا۔ سُچل یا حلالی نسل دا تصور ہیک پاسو کہیں متھ آلی کار حے، تے ڈوجھی پاسوں دیرے دے مقامی لوک بلوچیں کوں ہم خطہ یا اتھوں دے وسنیک ہی سمجھیندے ہن۔ اے سُچل نسل آلی متھ انگریزحُکمرانیں دے دور اچ وی ٹُردی ریہی جیکوں بلوچ ٻہوں عزت دی تکریم ڈیندن، تے ایں نفسیاتی برتری کوں ذہن اچ رکھ کے او انگریزاں نال اپݨیاں شرائط رکھ کے تعلقات ٹُریندے ہن۔
اے وی پڑھو:سرائیکی ساگا تے صوفی بھگتیں دا پُنر جنم(6)۔۔۔ ترجمہ زلفی
جاری ہے۔۔۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر