سرائیکی دا حاں۔
مُلتان سرائیکی تہذیب و ثقافت دا حاں/دل سمجھیا ویندے۔ڈیرہ غازیخان وی ایند ے ٻنیں تیں وقوع پذیر حے۔ ملتان دے دیرے دا فاصلہ صرف نوے کلومیٹر حے، سرائیکی خطے کوں چنگی تراویں سمجھݨ واسطے ملتان دی ہیک خاص اہمیت حے۔ ڈو عیسوی کوں ملتان اصولی طور تیں قائم تھی چُکا ہائی تے پنجاب دا ہیک اہم شہر ہائی۔ لاہور ملتان دے ہیک مُتبادل شہر دے طور تیں مشہور تھیندا پیا ہائی۔ ملتان دے حوالے نال ہیک گالھ بہوں مشہور ہائی جو اے دھوڑ مٹی، شدید گرمی تے قبریں آلا شہر حے۔ ملتان دے بارے ایران اچ مشہور کہاوت ہائی جو ” ملتان چار چیزیں دی وجہ کولو ڃاݨا ویندے یعنی دھوڑ، پنݨیں، گرمی تے قبراں۔
ایندے علاوہ وی ٻہوں کجھ حے جیندی وجہ کولو ایں شہر دی ہیک خاص اہمیت حے۔سمجھیا ویندے جو انڈیا دے رگ وید ورثے کوں سانبھݨ اچ ملتان کوں وڈے گودام دی حیثیت حاصل حے، رگ ویدک نشانیں اچوں سوریا مندر ہیک نشانی دے طور تیں منیا ویندے۔
سجھ دیوتا اتھوں دے لوکاں واسطے بہوں معتبر دیوتا ہائی تے اے پُراݨا مندر سجھ دیوتا دی اوں ویلھے لوکاں دی عبادت تے پوجا پاٹ دی یاد ڈیوائیندے۔ سینٹرل ایشیا کولو تھیوݨ آلی تجارت دے رستے تیں واقع ہووݨ پاروں ایندی دفاعی تے فوجی اہمیت بہوں زیادہ ہائی۔ اُبھے پاسو آؤن آلیں حملہ آوراں کوں اے کٹھور جاہ جھاڳ کے ونجݨی پاؤندی ہائی۔
عام طور تیں اے سمجھیا ویندے جو عظیم الیگزینڈر اتھائیں ملتان دے نیڑے تیڑے کتھائیں زخمی تھیا ہائی۔ اے شہر اُتنا ہی پراݨا حے جتنا ورناسی حے۔ جے کر ورناسی سیوا دا استھان حے تاں وت مُلتان رگ ویدک دا قلعہ ہائی، تے رگ ویدک دیوتا سجھ دے علاوہ وشنو دیوتا دا تعلق وی ایں زمین نال ان جُڑدے۔ ملتان دا تعلق پورن بھگت دی بھلی روح نال وی جُڑیا ہویا حے، جیکوں پنجاب اچ ہیک اہم ترین پنت سمجھیا ویندے۔ مُلتان کئی صوفیا کرام دے مسلک نال وی جُڑیا ہویا ہیک شہر حے جیندا دائرہ اثر پورے انڈیا تک پھیلا ہویا حے۔ اجودھن یا پاک پتن جیرھی بابا فرید دی گدی حے او ملتان کولو زیادہ دور کائینی۔ جڈاں 1398 اچ تیمور پاک پتݨ دو اپݨا پندھ کیتا ہائی تاں اوں بابا فرید دے احترام اچ ایں شہر کوں بشک ڈتا ہائی۔ دھوڑ مٹی ، قبریں تے گرمی کولو ودھ ایں شہر دا ہیک خاص مقام تے اہمیت ہائی پائی۔ ملتان انہاں چند مقدس تے پوتر شہراں اچوں ہیک شہر حے جیندا ہندو تے مسلمان ڈوہیں بہوں زیادہ تے ہیکو سنواں احترام کریندن۔
سوریا مندر دا شہر
سوریا دیوتا (ادتیا) دی پوجا جیرھی سامبا (کرشنا دا پُتر) کولو شروع تھائی اوندا اثر ہالی تک ملتان دے حوالے نال جُڑیا ہویا حے۔ سجھ دی ہمیشہ ہیک مرکزی حیثیت رہ ڳئی حے، تہوں اتھاں مشہور سوریا مندر لوکیں دی بھیڑ نال بھریا راہندا ہائی۔ ایکوں ہیک مسیت دا درجہ ڈے ڈتا ڳیا، بعد اچ حادثاتی طور تیں سکھ حکمراناں دی گولہ باری دے نتیجے اچ ایندے صحن اچ بھاہ دے لمبے ڈٹھے ڳئے ہن۔ایں کولو پہلے اے کسیاپا-پورا تے بعد اچ ، ہِرانیا-کشِپو دے ناں نال ایندی سُڃان تھائی۔اصل اچ پرہلاد بھگت دے پیو دے بعد، جیندا اپݨے پُتر نال جھیڑا تھی گیا ہائی کیوں جو پیو سجھ دا پُجاری ہائی تے پُتر وشنو کوں منیندا ہائی۔ ایں جھیڑے دے دوران سجھ کوں گرہن لڳا تے وشنو مزید تکڑا تھیندا ڳیا تے پورے انڈیا اچ ایندی دھاک بہہ ڳئی۔ اے اوہو ویلھا ہائی جڈاں ماگادھن مُجسمہ سازی تے آرٹ دی فتح تھیندی پائی ہائی۔
وشنو پنت مذہبی پوجا پاٹ کوں انساناں نال جوڑݨ دی کوشد کیتی تے رگ وید دیاں روایات کوں پچھاں چھوڑ ڈتا، یعنی دیوی تے دیوتا کوں ہیک ذاتی رنگ اچ رنگ ڈتا۔دیوی تے دیوتا دا اے ورتارا ہیک نویں رنگ اچ سامݨے آیا تاں لوکاں اچ ہیک نویں اُمنگ ترنگ جاڳ پائی۔دیوتا دے ایں تصور اچ بامن ( dwarf) نراسیما ( ادھا انسان تے ادھا جانور) وارھا (جنگلی سؤر) تے انسانی روپ اچ مُقید جیویں جو راما، کرشنا تے بُدھا دی شکل اُبھر کے سامݨے آئی۔
مُلتان اپݨی تریخ اچ ٻہوں سارے نانویں نال سُنڃاتا ویندا ہائی جیرھا ایندی تریخی، ثقافتی تے مذہبی اہمیت دا غماض حے۔ مثلا کسیاپاپور جیکوں ہنساپور وی آکھیا ویندے، ایندے علاوہ بھگت پور تے سامبھا پور وی مُلتان دے قدیم ناں ہن۔ کسپیری(Kaspeira) ایکوں ایں وجہ کولو وی آکھیا ویندے کیوں جو اے کہیں زمانے کسپیری سلطنت دا حصہ رہ ڳیا ہائی تے اے سلطنت کشمیر کولو گھن کے موجودہ ملتان تئیں قائم ہائی۔ بھوشیا پورانا ایکوں ‘ آدتیا آستانہ’ دا ناں شییت ایں وجہ کولو ڈتے کیوں جو اتھاں سوریا دیوتا دا مندر ہائی۔عرب فاتحین ایکوں گولڈن ٹیمپل دا ناں ڈیندے ہن تے مسعودی جیرھے سفری ہن او ایکوں سونے ورگے گھا دا میدان( meadows of gold) آکھدے ہن۔ بھل زیادہ تر لوکیں اچ اے مُلا-تانا دے ناں نال سُنڃاپوں ہائی۔ عربیں کوں اے زمین خُدا دی جنت لگدی ہائی کیوں جو ایندا ماحول تے آب و ہوا اُنھاں کوں چنڳی لگدی ہائی۔ اے سارے ناں اصل اچ سجھ دی برکت پاروں رکھے ڳئے۔ سوریا مندر کوں ہیک زمانے اچ گُجرات اچ واقع سومنات مندر دا حریف سمجھیا ویندا ہائی۔
مہابھارت جنگ۔
مہابھارت دے زمانے اچ انڈیا اُبھے کولو پوادھ آلے پاسے اچ نشابر انداز اچ تقسیم ہائی۔ ہستین پور تے اِندرپراست پانڈواس ،کورواس تیں جیرھے ایں سلطنت دی وڈی تقسیم اچ ادھ اچ آباد ہن اُنھاں تیں غالب تھی ڳئے۔ اے پَین۔ویدک اُبھے انڈیا دی تے پوسٹ-ویدک جیرھی پوادھ آلے انڈیا دی اُبھردی ہوئی تہذیب ہائی اوندے وچاک ہیک تریخی تقسیم تھائی۔ ایں تقسیم دے نتیجے اچ عظیم مہا بھارت جنگ دا آغاز تھیا۔ جڈاں ڈوہیں پاسے آلیں تہذیبیں ہیک ڈوجھے دا جنگ دے میدان اچ سامݨا کیتا تاں اے ڈوہیں ہیکو سنویں لوک ہن انہاں دی الگ الڳ پہچان کرݨ مُشکل ہائی۔
یادواس دے علاوہ ، پانڈواس دے نال پنچالا، کاشی، مگادھا، متسیا تے چڈھے تے ڈوجھی پاسو کورواس دے کٹھے پراگ جیوتشا، انگا، کیکایا، سندھو، آونتی، گندھارا، شلوا، باہلیکا تے کمبوجا ہن۔ جڈاں اے جنگ مُکی تاں کورواس تے پنڈواس تے پاسے آلے سبھے بادشاہ قیدی بݨ چُکے ہن تے پوری سلطنت پانڈواس تے یادھواس آلے مارکے دے ہتھ اچ آ گئی ۔
اصل اچ اے جنگ اُبھیں تے پوادھی ریاستیں دے وچاک روز روز دی چخ چخ دا خاتمہ ثابت تھائی۔
سرائیکی لوک جیرھے سندھو دریا دی نُمائیندگی کریندن انہاں دا تعلق سندھو بادشاہ دی ریاست نال ونج جُڑدے جیرھے کورواس دے کٹھے ( عظیم مہا بھارت جنگ ) اچ بھڑدے رہ ڳئے ہن،ڈوجھی پاسوں کیکایا تے گندھارا جیرھے کورواس آلے پاسو ہن او وی اپݨی موت آپ مر سُتے۔ کورو اتحاد ایں گالھ دی بُنیاد تیں بݨیا ہائی جو سپت سندھو دیاں پنجیں ریاستاں کوں بچایا ویسی تے ہیک ڈوجھے دی مدد کیتی ویسی جیندے اچ گندھارا، سندھو، کیکایا، مادرا ( شالوا) تے باہلیکا سوائے کمبوجا ریاست دے سبھے ہیکی پاسو آباد ہن۔
کورواں نال سرائیکیں تے پنجابیں دا سیاسی اتحاد خون دیں رشتیں نال جُڑیا کھڑا ہائی یعنی اے سارے آپت اچ سکے ہن۔ شہزادی گندھاری جیرھی اکھیں کولو مُتہاج دھریتاراشٹرا دی گھر آلی ہائی او گندھارا ریاست دی ملکہ ہائی۔شکونی جیرھا ٻہوں چالاک تے منصوبہ ساز شہزادہ ہائی او شہزادی گندھاری دا بھرا ہائی۔ شہزادی گندھاری دی ہیکا دھی جیندے سو بھرا ہن جیندا ناں دوشالا ہائی اوندی شادی سندھو سلطنت دے بادشاہ ‘ جائے دراتھا’ نال تھائی ہائی۔
شالیا مادرا دا بادشاہ ( سینٹرل پنجاب) پانڈوا برادرز دا چاچا، نکُل تے ساہ دیوا دھوکے نال اوکوں ( دوشالا) کورواس آلے پاسے گھن آئے۔ مُکدی کوں مُکاؤں تاں مہابھارت جنگ سرائیکیں کوں ہر موڑ تیں کمزور کیتے تے ایں وجہ کولو ٻاہر دے حملہ آوریں واسطے اتھاں آوݨ آسان تھیا۔ سرائیکی اڃ تائیں ایں جنگ دے اثرات بُھگتیندے پائے ہن۔
اے وی پڑھو:سرائیکی ساگا تے صوفی بھگتیں دا پُنر جنم(4)۔۔۔ ترجمہ زلفی
جاری ہے ۔۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر