سرائیکی، ہندی اتیں پنجابی۔۔۔امجد نذیر

ہندی اردوُ اوریجن دی ڳول پھرول ئچ سرائیکی اوریجن دا وی تھؤڑا گھانڑاں پتہ سُدھ لڳدے، مثال طور، امیر خسرو جیکوں اڄوکی ہندی اتیں اردو دا باوا یا گھٹوں گھٹ مُنڈ تل دا پرچارک منیّا ویندے، آپنڑی جڳ سنڄاپوُ مثننوی "نو سپہر (١٣٠٨ء) ئچ آہدے جو ہندوستان دے ہر ہر صوبےئچ اَنجھ اَنجھ ٻولی ٻولی وییدی ء ۔ اکثراء آپت ئچ نئی سنڄانڑیاں سمجھیاں وَیندیاں ۔ اوندی مثنوی دا ھِک بند اے ہِ :

” سندھی و لاہوری و کشمیری و کِبار

ڈھور و سمندری و تلنگی و گڄر،

ماباری و گوری و بنگالی و اوَدھ

دِلی و پیرامینش اندر ہَما حد

اے ہما ہندوّیست کہ ازاں ایامِ کُہن

آنما بکار اَست بہر گناء سخن”

لنگو ئسٹک سروے آف انڈیا دا چِتر کار، جارج گرائرسن (١٨٥١ ـ ١٩٤١) بعد ئچ انہاں زُباناں دے جدید ناں سندھی، پنجابی، ڈوگری، کشمیری، کنارسی، تیلگو، تامل، بنگالی، مغربی اتیں مشرقی ہندی مُقرر کریندے ۔ لیکن ایتھاں او یانی امیر خسرو سرائیکی (اوں ویلہے دی پاپولر لہندی یا ملتانی) دا ذِکر نئیں کریندا ۔ پر ایند ا مطلب ءِ نئیں جو اُوں ویلے سرائیکی دا نویکلا وجود کائنا ہائی بلکہ دلیل فائق ہِ جو ہر صوبے دی ٻولی ٹھولی انجھ پنجھ ہائی ۔ اتیں ملتان سمورے مغل دور ئچ انجھ صوبہ ہائی ۔ ذکر ندارد ہوونڑ صرف شعری قالب دی تنگی، ترشی تھی سڳدی ءِ ـ

زیادہ وزنی تصدیق اکبری (بادشاہ اکبر ١٥٤٢ تا ١٦٠٥ ) دربار د ے نووں رَتن ابولفضل دی آئینِ اکبری (١٥٩٠، تریجھا والیم) دے حولالیاں نال تھیندی ء ۔ ” ہندوستان دیاں ٹھڳ ساریاں ٻولیاں ہِن ، جیندے ٻولی کار ورتارک ہک ٻئے دی ڳال مہاڑ نئیں سمجھیندے” (ابولفضل) ، اڳوں او انہاں زباناں دے نانوّاں دی ترتیل اِیں ݙسیندے : دہلوی، بنگالی، ملتانی، مارواڑی، گجراتی، تلنگانا، مراٹھی، کرناٹکی، سندھی، افغانی، بلوچستانی، اتیں کشمیری وغیرہ ۔ جارج گراٗئرسن، لنگوئسٹک سروے آف انڈیا دا تصوّر کار اتیں سپریڈ نٹ ١٩٢٨ ئچ مکمل تھیونڑ آلے سروے ئچ، پچھوڳ عمراء دے تریہہ سال لاء کے، مُتحدہ ہندوستان دیاں ١٧٩ زباناں، ٥٤٤ ڈائیکٹیکس، اتیں وّنکو وَنک زباناں د ے پنج ویڑھیّاں دا منظم ریکارڈ کٹھا کیتا ہائی ۔

اِنہاں ڈوُ حوالیاں کنوں ݙو ڳالہیں نشابُر ہِن جوصوبہ ملتان، سندھ اتیں لہور ݙوہاں کنوں وکھرا ہاٰئی اتیں ٻولی وی وکھری ڄاݨی سنڄاݨی ویندہ ہائی ۔ پَر نال نال ءِ اندازہ ٹکانڑاں وی لایا ونڄ سگدی جو ہندی سرائیکی تیں اُبھے پچادی انڈیا دی ٻولیاں دا آپت ئچ ڈھیر سارا ݙے گھن ہائی ـ

حوالے : جارج گراٗئرسن (سروے ١٨٩٩ تا ١٩٢٨)، طارق رحمان (٢٠١١)، مثنوی نو سپہر، تر جمہ محمممد رفیق عابدی (٢٠١٢) وغیرہ