گھگھر ہاکڑا تہذیب دی ڳول پھرول۔۔ قصے تے ریسرچ وچالے|| مشتاق گاڈی

(اڄ جݙاں سرائیکی وسیب وچ ہاکڑہ چولستان دی قدیم تہذیب دی ریت دے ٹٻیں وچ دفن خزانیں تے پنجاب پاسیوں ہک ٻیا ڈاکا ماریا ویندا پئے، تاں ایں قدیم تہذیب دی سرائیکیں کیتے ڄاݨ کاری دی لوڑھ ودھیک تھی ڳئی۔

ہیٹھوں ایں سانگے ہک پراݨی لکھت سانجھ کریندا پیاں)

اُنہوویں صدی دے چھیکڑ وچ ٻہوں سارے برٹش ایڈمنسٹریٹرز، جیوگرافرز تے ٻئے کئی سکالرز ایں ڳالھ دی پیلھی واری نشاندھی کیتی جو راجستھان، چولستان (بہاولپور)، تھر (سندھ) تے کچھ (گجرات) وچ ہک ٻہوں پراݨے سُکے ہوئے دریا دے ساندوراند واہݨ (چینل) دیاں نشانیاں کھنڈیاں پئین۔ انہیں کالونئیل سکالرز وچ جیمڑ ٹاڈ، میجر کالوین، سی۔ ایف۔اولڈہَم، میجر ایف۔ میکسن، ہنری جارج رَیورٹی تے سیو رائٹ دے ناں اُتم ہئین۔ ایں سُکے ہوئے دریا دے واہݨ دا اپ۔سٹریم وچ ہماچل پردیش کنیں نکلݨ آلے دریا گھگھر نال سانگا ونڄ بݨدا ہئی۔ بیکانیر، چولستان، تھر تے کچھ وچ اونکوں ہاکڑا سݙا ویندا ہئی۔ (ہسٹاریکل فیلالوجی اے ݙ سیندی جو لفظ ہاکڑہ "ساگرا” یا "ساگر” ہے، جیویں ہند اصل وچ سندھ ہے) گھگھر ہاکڑا دے ایں واہݨ نال چدھاروں دھڑ تھئے ہندیرے کھنڈرے پُنڈرے پئے ہئین۔ اے واہݨ جمنا دے پچھادھوں تے ستلج دے پوادھوں آدھی وچ واہندا ہئی۔ ݙوجھے لفظیں وچ اڄوکے راجپوتانہ دے "گریٹر ڈیزرٹ” دا وݙا سارا علاقہ ایں دریا دی چھل ٻوݙ وچ آندا ہئی۔

انہیں سکالرز دا خیال ہئی جو ایہو چھوٹا تے موسمی دریا گھگھر ہک ویلھے رݨ آف کچھ تائیں واہندا ہئی تے خود رݨ دے بݨاوݨ ودھاوݨ وچ ایندے ڈیلٹا دا ہتھ ہئی۔ اے او ویلھا ہئی جݙاں وادی سندھ دی قدیم شاہری تہذیب دی جاݨ سنڄاݨ نہی تھئی، نہ ای ہڑپہ، موہنجودڑو تے ٻئے کئی قدیم شاہری مرکز دریافت نہن تھئے۔ انہیں سکالرز دا خیال ہئی جو اے دریا مغل دور وچ کہیں ویلھے سُکیا ہئی۔ کُجھ دا خیال ہئی جو اے اَٹھویں صدی دے نیڑے تیڑے واہݨ بند تھیا۔

انہیں ایڈمنسٹریٹرز تے جیوگرافرز دے نال نال اوں ویلھے بہوں سارے "انڈولوجسٹ” سنسکرت لٹریچر دی سٹڈی وچ رُڄھئے ہوئے ہئین۔ انہیں وچ ویلیم جونز، کول بروک تے میکس میولر جہیں سکالرز شامل ہئین۔ انہیں کوں رِگ وید، مہا بھارت تے ٻہوں سارے پُراݨ دی سٹڈی وچ ڄاݨ تھئی جو سندھو دے نال نال ہک ٻئے دریا دے ڈھڳ حوالے ہن جینکوں "سرسوتی” آکھیا ویندا ہئی۔ سنسکرت لٹریچر وچ اے ہک ٻہوں مقدس دریا ہئی تے اینکوں "شبد تے سیہنڑپ” دی دیوی دا درجہ ملیا ہویا ہئی۔ ایں لٹریچر وچ اے وی حوالہ ہئی جو ہک خاص ویلھے اے دریا سارسوتی بھوئیں اندروں چلیا گیا تے اڄاں وی الہ آباد دے نیڑے جتھاں گنگا جمنا دا ملاپ تھیندے، اتھاں سارسوتی بھوئیں دے اندروں واہندی ہوئی انہیں نال ملدی ہے۔ ایں جاہ کوں ہندو مقدس کتابیں وچ "تریونی سنگم” دا ناں ݙ تا ویندا۔

رِگ وید وچ سارسوتی بارے لکھیا ہوئے جو اے جمنا اتیں شُتُدر (ستلج) دے وچالے واہندی ہوئی ساگر نال ونڄ رلدی ہے۔ انہیں حوالیں دی بݨیاد اُتیں اِنہیں سنسکرت سکالرز اے نتیجہ کڈھیا جو "سارسوتی” اصل وچ ایہو گھگھر ہاکڑا دریا ہئی جیندا سُکا ہویا واہݨ اڄاں وی موجود ہے تے ایندے نال ڈھڳ ہندیرے تے ٹھیہڑ تھئی ہوئی وسوں دیاں نشانیاں موجود ہن۔ ایندے نال ای ایں ڳالھ دی وی نشاندھی تھئی جو اڄوکے گھگھر دی ہک پوادھی ٻانہہ ٻیل نائیں دا اڄاں وی ناں سارسوتی ہے جیڑھی اوں پراݨی "ویدک دور” دی سارسوتی دی یاد ہے۔

اے اوں ویلھے دی ڳالھ ہے جݙاں اے برٹش سکالرز اے سمجھیندے ہئین جو سندھ ہند وچ تہذیب دا آغاز سنٹرل ایشیا کنیں آریا دی مائیگریشن تے "ویدک پیریڈ” کنیں تھیندا ہئی جیڑھا جو انہیں دے حساب وچ 3500 سال پیلھوں دا دور ہئی۔ ویہویں صدی دے شروع وچ جݙاں پیلھوں ہڑپہ تے وت موہنجودڑو دے قدیمی شاہر دریافت تھئے تاں سندھ ہند دی تہذیب پورے ہک ہزار سال پچھوں لڳی گئی۔ ایں دریافت نال سندھ ہند بارے پوری کالونئیل ہسٹاریوگرافی دے کئی مفروضے وٹاوݨے پئے ڳئے۔

ویہویں صدی دے چوتھے ݙہاکے وچ مشہور ارکیالوجسٹ آرل سٹائن بیکانیر تے بہاولپور وچ کئی آرکیالوجیکل مشن ٹھہائے تے اوندے وچ جتھاں اوں اوں ہاکڑا دریا دے واہݨ نال کئی ننویں ٹھیہڑ تے ہندیرے دریافت کیتے، اُتھاں اوں اے وی شاند ݙ تی جو اے سارے ٹھیہڑ تے ہندیرے قدیم وادی سندھ نال جُڑے ہوئے تھی سڳدن۔ بیکانیر وچ اوں ݙ ٹھا جو سُکے ہوئے ہاکڑا دا 160 کلومیٹر ودھ واہݨ موجود ہے تے اوندی اوسط چوڑائی 3 کلومیڑ کنیں وی ودھ ہے تے کتھائیں کتھائیں اے چوڑائی 6 کلومیٹر کنیں وی ودھ ویندی ہے۔

آرل سٹائن بیکانیر کنیں بہاولپور آیا تاں اوں پوادھوں فورٹ عباس تے مروٹ کنیں پچھادھوں ݙ یراور تائیں آپݨی ڳول پھرول کیتی۔ اتھاں اونکوں موہنجودڑو تے ہڑپہ وچوں دریافت تھیوݨ آلی مُہریں جہیں نمونے ملے، ایں اوں ویلھے دے کئی تھاں تھپے تے ٹھیکراں ملیاں۔ ایندے نال نال اوں پیلھی واری رحیم یار خان دے نال پتݨ منارہ ݙ ٹھا تے آکھیس جو اے ہاکڑہ دا ہک پتݨ ہئی جتھوں بیڑیاں ہک کنارے کنیں ٻئے کنارے ویندیاں ہئین۔

ہندوستان تے پاکستان دی ونڈ پچھوں کجھ مدت کیتے اے دریافت دا کم رُک ڳیا۔ 1950 دے ݙہاکے وچ انڈیا آرکیالوجیکل سروے انڈین پرائم منسٹر جواہر لال نہرو کوں مشورہ ݙ تا جو وادی سندھ دیاں ودھیک جاہیں پاکستان وچ ریہہ ڳئین۔ ایں کیتے اے لازمی ہے جو انڈیا وچ ہریانہ، راجستھان تے گجرات دے علاقیں وچ وادی سندھ دی تہذیب دیاں ننواں جاہیں ڳولیاں ونڄن۔ جواہر لال نہرو ایں مشورے نال سہمت تھیا۔ جݙ اں اے آرکیالوجیکل سرے شروع تھیا تاں ٻہوں تھولی مدت پچھوں اے ڳالھ نشابر تھئی جو سبھ کنوں ودھ آرکیالوجیکل سائٹس پراݨے گھگھر ہاکڑے دے واہݨ نال ہن۔ ایں کم وچ اَمل آنندا گھوش تے بھن سوراج ݙ و آرکیالوجسٹ دا وݙا کم کیتا۔

انہیں ننویں دریافت شدہ جاہیں وچ رَکھی گڑھی، سسوال، متاتھل تے بالو سبھ توں اہم سمجھیاں ویندن۔ اڳوں ونڄ کنیں ڈھولا ویرا تے گجرات وچ کئی ٻیاں جاہیں وی دریافت تھیاں۔ جݙاں جو راجستھان وچ کالی بھنگن پیلھوں ای دریافت تھی چکی ہئی۔

پاکستان وچ آرکیالوجسٹ رفیق مغل ستر دے ݙ ہاکے وچ چولستان وچ ڳول پھرول دا کم کیتا۔ایں کم وچ اونکوں حیرت ای حیرت ملی۔ کُل ملا کنیں چولستان وچ 363 کنیں ودھ ہڑپہ کنیں پیلھوں تے ہڑپہ دور دیاں جاہیں ملیاں جیندے وچ گنیریوالہ جیہاں وݙا شاہر وچ شامل ہے جیڑھا موہنجودڑو، ہڑپہ تے ڈھولا ویرا دا سینگا ہئی۔

نوے دے ݙہاکے وچ آ کنیں سیٹلائٹ امیجری، جیو فزکس، جیالوجی تے انڈرگراؤنڈ واٹر ٹیسٹنگ جیہیں سائنسی ٹیکنیکس تے کاربن ڈیٹنگ دے میتھڈ کوں ملا کنیں گھگھر ہاکڑا دریا تے اوندی تہذیب بارے ٻہوں کجھ یقین نال آکھیا ونڄ سڳدے۔ سیٹلائٹ امیجریز نال ایں ڳالھ دی تصدیق تھیندی ہے جو ہک لمبا چوڑا سُکیا ہویا بیڈ گھگھر کنیں گھن، بیکانیر وچوں واندا، چولستان کنیں گُذردا اے تھر وچ داخل تھیندے۔ تھر کنیں کھپرو دے مقام کنیں اے اسلام کوٹ دے پوادھی پاسیوں تھیندا ہویا رݨ آف کچھ وچ ڈھاندے۔ ایندے کئی چھوٹے وݙے ٻانہہ بیل واہݨ ٻئے وی ہئین۔ اینویں روپر کنیں ستلج دا ہک سُکیا ہویا واہݨ ایندے نال آن ملدے جیندے نال ایں ڳالھ دا ڳمان ہے جو کݙ اھیں ستلج وی ایندے وچ رَل کنیں واہندا ہئی۔

جیوفزکس، جیو کیمسٹری تے جیالوجی دیاں ریسرچز ݙ سیندن جو گھگھر ہاکڑے دے ایں واہݨ وچ اینجھا میٹریل (کیری رنگی ریت) ملدے جیڑھا جو "گریٹر ہمالیہ” کنیں پاݨیاں نال گھلیج اتھاں موجود ہے۔ ایندا مطلب ہے جو نو ہزار سال پیلھوں اے گھگھر ہاکڑہ ہمالیہ دے گلیشئرز کنیں پاݨی گھندا ہئی۔ اینویں بھورے پیلے رنگ دی ریت تے وت بھورے رنگ دی مٹی ایندے انجو انج سورسز تے پیریڈز دی ݙ س ݙ یندی ہے۔

اینویں 1980 وچ ہک جرمن مشن چولستان دی پاتال وچ وہندے انڈرگراونڈ پاݨی دا تفصیلی آئیسوٹاپ سروے کیتا تاں اوں کنیں تصدیق تھئی جو اے مٹھا دریائی پاݨی ہے جیڑھا ہزاریں سالیں سِمدا رَسدا سینکڑاں میٹر پاتال پڄیا۔

انہیں ریسرچز نال کجھ ڳالھیں جیڑھیاں نتریج کنیں آندن، او اے ہن۔

نو ہزار سال پیلھوں اے گھگھر ہاکڑا دریا گریٹر ہمالیہ کنیں رݨ آف کچھ تائیں ہک انج دریائی سسٹم وانگ واہندا ہئی۔ ساڈھے چار ہزار سال دے قریب جݙ اں میگھالیا پیریڈ تحت مون سون سسٹم کمزور تھیا تے ایندا واٹر شیڈ ایریا گھٹ ڳیا۔ ایں ویلھے روپر دے کولہوں ستلج اپݨی مݨ وٹائی تے او ایندے وچ واہوݨ شروع تھیا۔ گھگھر، اوندے ٻانہہ بیل دریا تے ستلج مل کنیں ٻہوں مدت چلدا ریہا۔ وت جݙ اں ستلج ہک واری اپݨی مݨ وٹائی تے موجودہ چینل وچ واہوݨ شروع تھیا تاں اے دریا ہریانہ تائیں ہک موسمی دریا بݨ ڳیا۔

ننویں آرکیالوجیکل سروے نال اے وی ڄاݨ تھئی جو گھگھر ہاکڑہ۔ سرسوتی دریا دے واہݨ وچ ہندسندھ دی قدیم تہذیب دیاں سبھ توں ودھ جاہیں ہن۔ جے گھگھر ہاکڑہ دے واہݨ تے گجرات کوں کٹھا کیتا ونڄے تاں اے کل "آرکیالوجیکل سائٹس” دا 60 فیصد بݨدن۔ ایں کیتے ٻہوں سارے سکارز اے وی آہدن جو ایں قدیم تہذیب دا ناں "سندھ سرسوتی تہذیب” ہووݨا چاہیدے۔

چھیکڑی ڳالھ: گھگھر ہاکڑے نال جو تھیا، اوہو اتھوں دی وسوں نال تھیا۔ گھگھر ہاکڑے دا واہݨ کیا سُکیا، پوری وسوں ٹھیہڑ تے ہندیرہ بݨی ڳئی۔ کل دی ڳالھ کل نال ہے۔ اڄ دی ڳالھ اے ہے جو ستلج، بیاس تے راوی دے مکݨ پچھوں ایں وسوں دا کیا تھیسی؟ تھی سڳدے کجھ مدت کیتے وادی سندھ ایں خسارے کوں جھل ونڄے۔ پر انت وچ تاں انہیں دریاویں دے سُکݨ نال اڄوکی تہذیب بھن ترٹ دا شکار تھیسی تے ایندا بھوڳ اڳلے کئی صدیں تائیں اتھوں دے لوکیں کوں ای بھوڳݨا پوسی۔

لکھت: مشتاق گاݙی۔ شاکا سانگھڑی