’’سن٘دھ دی سبھ کنوں وݙی تل وطنی زبان سرائیکی ہے‘‘||عباس ݙاہر

جیویں امریکہ وِچ سبھ کنوں وݙی تل وطنی زبان ہسپانوی ہے، ایویں اساݙی اڄوکی سن٘دھ دی سبھ کنوں وݙی تل وطنی زبان سرائیکی ہے۔ سید سردار علی شاہ۔

سن٘دھی سرائیکی سان٘جھ دے پرب ءِچ سید سردار علی شاہ سئیں دی ڳالھ مہاڑ

وٹان٘درا: عباس ݙاہر

قابل احترام مخدوم یوسف رضا گیلانی سئیں، قابل احترام نثار کھوڑو سئیں ۔۔۔ جامی چان٘ڈیو سئیں، جاوید چان٘ڈیو سئیں، عاشق بزدار سئیں، اشو لال سئیں، نذیر لغاری سئیں، میݙے سامھݨے سن٘دھی سرائیکی ادب دی تخلیق دے ٻہوں وݙے ناں موجود ہن۔ میں کنوں پہلے ݙو چان٘ڈیو الا ڳئین ہک دا جاوید چان٘ڈیو ہے، ݙوجھے دا ناں وی جاوید چان٘ڈیو ہے ۔ اساں اڄ چان٘ڈیو گردی دا شکار تھئے ہیں۔ تاں ایویں چان٘ڈیو جے صحافی تھیوے تاں ارباب چانڈیو تھین٘دے، چان٘ڈیو جݙاں ادیب تھیوے تاں جاوید چان٘ڈیو تے جامی چانڈیو تھین٘دے جے دھاڑیل تھیوے تاں پرو چان٘ڈیو، جے فنکار تھیوے تاں جلال چان٘ڈیو تھین٘دے۔ چان٘ڈیو دا ایہو وسب ہے جو بھان٘ویں او سرائیکی وسیب وِچ ہووے، بھان٘ویں سن٘دھ وِچ ہووے چان٘ڈیو چان٘ڈیو ہے۔

گیلانی سئیں اے پن٘درھاں سال پہلے دی ڳالھ اے جݙاں میݙا سرائیکی وسیب نال تعارف تھیا۔ اساݙا ہک سن٘گتی ملٹی نیشنل آئل کمپنی وِچ کم کرین٘دا ہا اون٘دا ناں ہے اکرم گرماݨی تون٘سہ شریف دا ہے۔ اوں دعوت ݙتی سرائیکی وسیب آوݨ دی، میں تے میݙا ہک سن٘گتی ارشاد لغاری اساں ریل تے اتھاؤں سرائیکی وسیب پھرݨ کیتے نکتوسے۔ اساں ڳیوسے، سرائیکی وسیب ݙٹھوسے۔ تھل، دمان، روہی چولستان، جتھاں اساݙی جیڑھی سن٘گت نال ملاقات تھئی، انہاں وچوں عزیز شاہد سئیں سامھݨے ٻیٹھے، اشو لال، جہان٘گیر مخلص اڄاں ٻئے وی ڈھیر سارے سن٘گتی ہن جنہاں نال علم ادب دیاں تے من پرچاوݨ دیاں کچاریاں تھیاں ۔ تے اوں ویلھے وی ایہو خواب ہا۔ اکھیں وِچ ہک خواب پیدا تھیا ہا جو سن٘دھی تے سرائیکی ہک سکے دے ݙو پکھ ہن تے ایہو سکہ کھوٹا سکہ کائنھی ݙوہیں پاسے ٻہوں سوہݨے ہن۔

سن٘دھی سرائیکی دے ثقافتی سن٘جوک دے حوالے نال اساݙی دوستیں نال ڳالھ مہاڑ تھیندی رہی۔ بابا فریدؒ، خواجہ غلام فریدؒ کنوں وی ٻہوں پہلے غالباً اوہو پہلا شاعر ہا میݙی نظر اِچ انہاں کنوں پہلے سن٘دھی سرائیکی شاعراتنا اڳاترا، پراݨا تے قدیم کائنا ہا ۔ بابا فریدؒ جیڑھی ٻولی وِچ شاعری کیتی ہے اوہا ایرا تھی سڳدی ہے۔ اوہا سن٘دھی ہے یا سرائیکی ہے او کیڑھی ٻولی تھی سڳدی ہے؟ اوہا ودھیک سرائیکی ہے تے گھٹ سن٘دھی ہے ۔ تے ایہو قدیمی ہک تعارف ہا جیڑھا ادبی حوالے نال جڑیا ہویا ہا۔ تاں ایہو خیال پیدا تھیا جو سن٘دھی تے سرائیکی دے ادیباں، شاعراں، لکھاریاں، فنکاراں تے گلوکاراں کوں آپت اِچ ٻلھیجے تے کٹھا کریجے۔ ایویں ٹور ٹردی رہی میل ملاقاتاں تھین٘دیاں ریہاں، اساں وین٘دے ریہوسے۔

ہک سوہݨی چن٘دروکھی رات ہئی ۔ ہرݨ دی اکھ وان٘گوں ٻہوں سوہݨی رات۔ جتھاں عزیز شاہد روہی چولستان وِچ ٻہہ تے اساکوں شاعری سݨائی، اساں چنݨ پیر دے مقام تے ٻیٹھے ہاسے۔ یزمان کنوں اڳو تے۔ عزیز شاہد شاعری پیا سݨاوے ؎ اساں وچھے پئے ہیں۔ تاں میکوں ایویں لڳا جیویں سن٘دھ تے سرائیکی وسیب کائنات دے طرفوں ہک سوہݨی چٹی چادر ہے ، جیڑھی امن دی چادر ہے، جیڑھی پیار دی چادر ہے، محبت دی چادر ہے تے ایہا چادر فطرت دی طرفوں ایں دھرتی تے وچھی پئی ہے۔ تے جݙاں عزیز شاہد اپݨی روانی وِچ آیا ترنم وِچ آیا ٻہوں ساری شاعری سݨایس تے جݙاں ایہا نظم سݨایس گیلانی صاحب، تاں اوں ویلھے سن٘دھ تے سرائیکی وسیب دے سمورے ݙکھ تے درد میݙیں اکھیں دے آݙو آ ڳئے۔

؎ اساں تاں راہیں رلدے سکے۔

جئیں ہتھ لڳڑے اون٘دے تھیوسے، خرچ کرے خیرات کرے

او کہیں دے سر دی ویلھ کرے یا سان٘بھ رکھے

کوئی لوڑ پووس تاں ساکوں ویچے آپ ناں وکے

اساں تاں راہیں رلدے سکے

تاں پورے سرائیکی وسیب تے سن٘دھ دا پورا منظر نامہ میݙیں اکھیں دے اڳوں آڳیا۔ پچھیں دوستیں نال میل ملاقاتیں دی ٹور ٹردی ریہی۔ جݙاں وی سرائیکی وسیب وِچ ون٘ڄݨ تھیا یا جݙاں وی سرائیکیاں نال ملݨ تھیا تݙاہاں ہمیش ایویں محسوس تھیا جو سرائیکی وسیب اوہو کچا گھڑا ہے جیڑھا غم تے فراق دی مٹی نال ٹھہایا ڳئے۔ ایہو نمہیں پیا آہدا جو رچرڈ برٹن سن٘دھ کوں مون٘جھی وادھی آکھیا ہے۔ اساں وی غمناک ڳالھیں ݙاڈھیاں زبردست کرین٘دوں۔ غمزدہ کیفیتاں، تے اداسیاں اساں سن٘دھیاں کوں وی ڈھاڈھیاں بھان٘دیاں ہن ۔ جو ٻہوں سارے اساݙے سن٘دھی تے سرائیکی دے سہرے تے لوک گیت۔ جݙاں تساں انہاں سہریاں کوں سݨدو تاں انہاں سہریاں وِچ کھل دے تراہکیاں وِچ نیر شامل تھی وین٘دن تے اساݙیاں مراثݨیں تے تریمتیں جݙاں شادی خوشی دے نیٹے تے سہرے آہدین تاں رون٘دیں رون٘دیں سہرے ڳمدین ۔۔۔ ایہو کیا ہے ۔۔۔؟ بہرحال ایہو درد ہے۔ ہک درد ہے جیڑھا اساکوں نال ٻلھائی ٻیٹھے، ہک دریا ہے جئیں اساکوں کٹھا کیتے۔

جغرافیائی سرحداں تاں تبدیل تھین٘دیاں آئین ۔۔۔ جݙاں سن٘دھ پورے زمانے وِچ سن٘دھ وادی ہا تاں دارالحکومت ملتان ہا۔ اساں پاکستان کوں نواں ناں تے نواں تعارف ݙیوݨ چاہن٘دے ہیں۔ اساں آہدے ہیں جو اڄوکا پاکستان جین٘کوں 1947 کنوں تساں ناں ݙتے اے تاں تبت کنوں ہمالیہ کنوں سن٘دھی سمن٘در تائیں سن٘دھ وادی ہے۔ جین٘دے وچ ہاکڑا دی تہذیب ہے تے ٻیاں تہذیباں ہن۔ اساں ان٘ڈس کورس دے لوک ہیں۔ اساں پاکستان کوں نواں ناں تے نواں تعارف ݙیوݨ چاہن٘دے ہیں۔ اساں این٘کوں اوہو تعارف ݙیوݨ چاہن٘دے ہیں جیویں ہڑپہ تے موئنجو دڑے دے ٹھیڑھاں وچوں کوئی وی جن٘گی ہتھیار نہیں ملیا، اساں تاریخی طور تے کہیں جن٘گی ہتھیار دے قائل کائنسے ریہے۔ اساں کنوں جے کݙاہیں ملئے ہن تاں کہی وہولا تے محنت دے اوزار ملئین۔ کوئی جن٘گی ہتھیار نئیں ملیا۔ اساں تاں اوہے لوک ہیں جنھاں کنے کوئی بادشاہت کائنا ہئی۔ کشمیر دی سائٹ من٘داں کنوں گھن، ٹیکسلا کنوں گھن، ہڑپہ کنوں گھن، موئنجو دڑو کنوں گھن، لکھن دے دڑو کنوں گھن، آمری کنوں گھن، چانہو دڑے کنوں گھن، نوٹو کنوں گھنو، کالی بان٘گاں کنوں گھن، ڈھولا ویرا کنوں گھن لوتھل تئیں کوئی شاہی محل کائنی ملیا۔ جو رہن٘دے ہن تاں سبھے درویش رہن٘دے ہن کوئی بادشاہ نہ ہا۔ اساں گھݨ سان٘جھے وسبے دے لوک ہیں۔ اساں این٘کوں نواں ناں نواں تعارف ݙیوݨ چاہن٘دے ہیں۔ جیویں جو اساں سن٘دھ وادی دے وسنیک ہیں، سن٘دھی ہووں، سرائیکی ہووں، پن٘جابی ہووں اساں زبان دی بنیاد تے کݙاہیں وی ون٘ڈ نئیں چاہن٘دے نہ اساں کݙاہیں اے ون٘ڈ کیتی ہے، بہرحال مخصوص ذہنیت تے او مخصوص سوچ جیڑھی ظلم تے ݙڈھپ روا رکھے، جیڑھی نن٘ڈھیاں قوماں کوں پچھو تے دھکا ݙیوے، تے انہاں دے حق غصب کرے، اون٘دے خلاف آواز اٹھاوݨ اساݙا من٘ڈھلا فریضہ ہے۔

اے سن٘دھی سرائیکی سان٘جھ، اڄ ثقافتی طور تے ہک کٹھ ہے جین٘دے وِچ اے سبھ سرائیکی وسیب دے تخلیق کار سئیں عاشق بزدار، اشولال سئیں، جاوید چانڈیوسئیں، سئیں عزیز شاہد، جہان٘گیر مخلص، اے سارے اڄ اتھائیں آئے ہن ۔ جیویں جو اشو لال پھلیں دیاں پتیاں چا تے سن٘دھ دریا دے اڳوں نوڑت کرین٘دے، تے سن٘دھ تے پھلاں دیاں پتیاں نیرین٘دے۔ ایہو ݙِکھ (expression) سن٘دھ وِچ وی کائنی۔ سن٘دھی شاعری وِچ اے ݙِکھ (expression) کائنی جیڑھا اشولال کنیں ہے

؎ دریا او دریا پاݨی تیݙے ݙون٘گھے

توں ساݙا پیو ماء اساں تیݙے پون٘گے

اے او ݙِکھ (expression) ہے جیڑھا اوں پاݨی نال اوں تہذیب نال اوں دھرتی دے دریا دے ݙوہیں کنارے وسدیں قومیں نال ہک محبت، ہک یک جہتی دا اظہار اے، جیڑھا اے دوست اتھائیں گھن آئین، اساں انہاں کوں جی وِچ جاہیں ݙین٘دے ہیں تے سبھݨے کوں ست بسم اللہ آہدے ہیں۔ تے اساں ایہو سمجھدے ہیں جو جیویں امریکہ وِچ سبھ کنوں وݙی تل وطنی زبان ہسپانوی ہے، ایویں اساݙی اڄوکی سن٘دھ دی سبھ کنوں وݙی تل وطنی زبان سرائیکی ہے۔ میں تھر دا واسی آں میکوں ایہا سُدھ ہے جو تھر وِچ، نن٘گر پارکر دے چھاچھرو تعلقے دے وسوں واݨ شر تے رن٘د اڄ وی سرائیکی الین٘دن، پر کتنیاں صدیاں کنوں الین٘دے پئین، ایہا سدھ کائنی۔ او صرف سرائیکی الین٘دن۔ اساݙی شاعری سرائیکی شاعری نال بھری پئی ہے۔ سچل سرمست کنوں گھن، مصری شاہ کنوں گھن، تے ون٘ڄو پئے استاد بخاری تئیں، سرائیکی شاعر اساݙے کول موجود ہن۔ اساݙے تخلیق دے محرک سان٘جھے ہن، اساݙے مسئلے سان٘جھے ہن، ایویں کائنی جو پاکستان دی ریاست بݨݨ دے نال سن٘دھیں پڳ ٻدھی تے اساں کنیں کھیر دیاں ندیاں وہݨ پئے ڳیاں جیڑھیاں سرائیکی وسیب وِچ نہیں وُڑھیاں۔ اساں وی انہاں سولاں وچوں گزریئے ہیں۔ پر سن٘دھی تے سرائیکی وِچ فرق صرف ہک ریہا ہے ٻولی دے حوالے نال یا ثقافت دے حوالے نال جو سن٘دھی ون٘ڈارے کنوں پہلے اپݨی ٻولی تے ثقافت دا جھن٘ڈا ہتھ ءِچ پاتا تے چھوڑیا نہ، کھڑ ڳئے۔ اوں زمانے وِچ انہاں سن٘دھی ادبی بورڈ قائم کیتا ،اوں زمانے وِچ انہاں سن٘دھ وچ یونیورسٹیاں بݨایاں، سرائیکی وسیب نال اے المیہ تھیا جو سرائیکیاں کوں سرائیکی سنڄاݨ ٻہوں دیر نال ملی۔ پر اڄ ٻولی دی بھڑان٘د بھڑݨ کیتے، تخلیق دی بھڑان٘د بھڑݨ کیتے، سن٘ڄاݨ دی بھڑان٘د بھڑݨ کیتے، اساکوں سدھ ہے جو سرائیکی وِچ جیڑھی شاعری تھین٘دی پئی ہے، جیڑھی تخلیق تھین٘دی ہے، پاکستان وِچ جتنا شاعری تے تخلیق تھین٘دی پئی ہے انہاں وِچ سرائیکی سبھ کنوں اڳوں کھڑی ہے۔ سبھ زبانیں کنوں سرائیکی اڳوں تے کھڑی ہے۔ اون٘دے بعد سن٘دھی دا نمبر امدے ۔ کیوں جو تہاݙے کنے ٻیا مورچہ کائنا ہا۔

یوسف رضا گیلانی صاحب ہݨ تئیں بھان٘ویں جو اُتھوں دے وݙکے سرائیکی کاز دے نال نہ تھئے ہوون پر اڄ تہاݙی ایں محبت دی آواز اڄ تہاݙی ایں دھاںہہ دا سٹہ ہے جو اڄ یوسف رضا گیلانی دا پتر ایوان وِچ سرائیکی وِچ حلف چین٘دا کھڑے، جو میں سرائیکی دھرتی دا پتر ہاں۔ ہݨ سبھ ایں صف وِچ کھڑے تھی ویسن۔

اساں کنے ایں کائنی جو سردار شاہ ، نثار کھوڑو ایوان وِچ کھڑے ہوون تے سن٘دھ دے ٻیٹ پئے وکاوِن تے اساں پیپلز پارٹی نال مفاہمت کر گھنوں ۔۔۔ اساں ایویں نسے کر سڳدے۔ اساں آپݨے وطن دی محبت کنوں ٻاہر نسے نکل سڳدے ، پیپلز پارٹی دا چیئرمین بلاول بھٹو وی سن٘دھ دے معاملے وِچ اتنا حساس ہے جتنا سن٘دھ دا عام سن٘دھی حساس ہے۔

ہݨ اوں رستے تے تہاݙا سفر جاری ہے، تے میں سمجھداں جو ایں رستے تے سوبھاں تساں سرائیکیاں دا استقبال کریسن۔ سوبھاں اڳوں کھڑین۔ سرائیکی حقوق اڳوں کھڑن، تاں بہرحال سرائیکی وسیب دے لوک جیڑھے کراچی وِچ راہن٘دن، تے جیڑھے وسیب کنوں اتھاں لن٘گھ آئین، اساں سبھݨائیں کوں ست بسم اللہ آہدے ہیں۔

اے حالی موہر ہے سن٘دھی سرائیکی سان٘جھ دی ۔۔ تے اساں جݙاں سن٘دھی سرائیکی سان٘جھ دی کمیٹی بݨائی ہئی جین٘دے وِچ نذیر لغاری سئیں، اشو لال سئیں، جہان٘گیر مخلص سئیں، جامی چان٘ڈیو سئیں، شاہد جتوئی سئیں تے ٻئے دوست ہن، تاں میں اون٘دے وِچ آپݨے آپ کوں ہک وزیر دے طور تے شامل نہ کیتا بھل میں سردارشاہ سن٘دھ وادی دی دھرتی دے بھڳت دے طور تے آپݨے آپ کوں شامل کیتا۔ کیوں جو عہدہ آوݨی ونڄݨی شئے ہے۔

ہݨ اساݙا اڳلا سن٘جوک ملتان وچ تھیسے تے ملتان وِچ سن٘دھی سرائیکی سان٘جھ ایویں تھیسے ۔ شاعر، ادیب سن٘دھ کنوں اتھاں پڄسن، باقی اساں ہکے گھر دے واسی ہیں دل کھول تے ڳالھیں کرو، تساں اتھاں دل کھول تے ڳالھیں کرو۔ اساں اُتھاں دل کھول تے ڳالھیں کریسوں۔ اساں اتھاں جامی چان٘ڈیو کوں اجازت ݙیسوں جو جو دل کریس الاوے۔ جاوید چان٘ڈیو دا جیویں دل کرے اتھاں ڳالھ کرے ۔ کیوں جو اساکوں سدھ ہے جو اساں ہکے گھر دے واسی ہیں تے ہکے سکے دے ݙو پکھ ہیں۔ سن٘دھ وادی وِچ ہک دریا ہے ، ٻیا شاہ لطیفؒ ہے، ٻیا خواجہ غلام فریدؒ ہے۔

خواجہ معین الدین کوریجہ میکوں آوݨ دی دعوت ݙتی تاں میں خواجہ غلام فریدؒ دے عرس تے ڳیم ۔ میں آپ سید ہاں میکوں افسوس تھیا جو خواجہ غلام فرید دے کٹھ وِچ سٹیج تے مشائخ تے ٻئی عجیب و غریب مخلوق ٻیٹھی ہئی، کلاہ، جبے پاتی ٻیٹھے ہن تے ٻہوں وݙیاں تسبیاں ہتھیں وِچ ہوونے، خواجہ غلام فریدؒ تاں نظر نہ پیا آوے۔ میݙا تاں ساہ گھٹیجݨ پئے ڳیا۔ تے او 26 تاریخ ہئی تے میں محترمہ شہید دے ورہیݨے تے ون٘ڄݨاں ہا تے میں آکھاں میں کنوں جلدی الوا گھنن تے میں ون٘ڄاں۔ جیڑھے مشائخ آ تے تقریر کرن پئے تے سامعین وِچ سبھ روہی دے روہیلے مسکین خواجہ غلام فریدؒ دے مرید ٻیٹھے ہن۔ ہک بن٘دا تاڑی نہ پیا وڄاے۔ سارے سُن٘گڑیئے تے ݙوکڑو تھئے ٻیٹھے ہن۔ میں خواجہ معین سئیں کنوں پچھیا جو لوک تاڑیاں کیوں نہیں پئے وڄین٘دے۔ انہاں آکھیا جو اساں کنیں تاڑی وڄاوݨ منع ہے۔ میں آکھیا جو خواجہ غلام فریدؒ سئیں جے چشتی مسلک نال تعلق رکھین٘دا ہا تاں چشتیاں دا تاں تاڑی کنوں بغیر کوئی کم نئیں تھین٘دا۔ تاڑی دے بغیر قوالی نہیں تھین٘دی۔ پر میکوں اے ڳالھ سمجھ نہ آئی جݙاں میں سٹیج تے آیم تاں کوئی تاڑی نہ پیا وڄاوے کیوں جو اتھاں تاڑی وڄاوݨ دی ممانعت ہئی ۔ میں سٹیج تے آیم تاں میں شاہ لطیف تے خواجہ غلام فریدؒ سئیں دے موازنے وِچ کجھ ڳالھیں کیتیاں۔ میں آکھیا جو اوں ویلھے فارسی ٻولݨ والے تے فارسی شاعری کرݨ والے ٻہوں سارے شاعر سن٘دھ وِچ موجود ہن ۔ قاضی القضاۃ تے شیخ الاسلام ہن۔۔۔۔ پر شاہ لطیفؒ نال سن٘دھ دے جت، تھر دے مسکین لوک ٻیٹھے ہن ۔ کیوں جو انہاں سسی تے ماروی کوں ڳایا۔ انہاں آپݨے لوکاں کوں ڳایا۔ ایویں خواجہ فریدؒ اپݨے تھل دے مارو کو ڳایا۔ جیویں میں خواجہ فریدؒ سئیں دی شاعری پڑھی جو روہی دے کن٘ڈڑے ٹالیاں میݙیاں ݙکھن کناں دیاں والیاں، اساں راتاں ݙکھاں دیاں جالیاں، روہی بݨایو چا وطن ۔۔۔ تاں ساری خلقت اٹھی ٻیٹھی تے تاڑیاں وڄایونے۔ میں آکھیا خواجہ صاحب اے بے ادبی کرݨ تے معذرت جو لوکیں دی دل پئی آہدی ہے تاڑی وڄاوݨ کیتے۔ لوکیں دے ہتھ تاڑی وڄاوݨ کیتے اُلرݨ ݙیو تاں جو اے ہتھ ہک ٻئے کوں دھکے ݙیوݨ کیتے نہ اُلرن۔

(سئیں عاشق خان بزدار، سئیں ملک سلیم، سئیں منظور خان دریشک، سئیں رؤف خان لن٘ڈ تے سئیں رزاق شاہد دے حکم تے سن٘دھی سرائیکی سان٘جھ دے پرب ءِچ سید سردار علی شاہ سئیں دی ڳالھ مہاڑ دا متن پیش خدمت ہے۔ ڳالھ مہاڑ کوں تھوڑی جہیں تحریری شکل ݙیوݨ دی اجازت گھنداں)