[نوٹ: سرائیکی تحریک دی اے کہاݨی سئیں احسن واگھا دے پی۔ ایچ۔ ڈی تھیسس دے ہک حصے کنوں ترجمہ کیتی ڳئی ہئے. کہاݨی دا اے حصہ سرائیکی تحریک دے 1960 دے ݙھاکے دے موہری اڳواݨیں دے کردار کوں نشابر کریندے)
موہری سَنگ
اے تاریخ دا وطیرہ ہے جو کہیں وی مظہر دی صحیح ابتدا دا پتہ نئیں لڳ سڳدا۔ ہر آغاز دے پچھوں ہک ٻیا آغاز ہوندے۔ سرائیکی تحریک دے آغاز دا معاملہ وی کُجھ اینویں ہی ہے۔ اکثر لوک سرائیکی تحریک دے آغاز دے حوالے نال ریاض انور دا ناں ݙسیندن۔ اوندے آپݨے عہد دے بندیں دے علاوہ کرسٹوفر شیکل (1977، صفحہ نمبر 393) اَتے طارق رحمان (1992: صفحہ نمبر 9) وی اوندے کردار کوں ودھیک نُشابر کریندن۔
جے تائیں واقعات دا تعلق ہے تاں ریاض انور جشنِ فرید دے سترݨ والے ہئین جیڑھے جو 1961، 1962 اتے 1963 کوں ملتان شہر وچ تھئے۔ جشنِ فرید نال ہک خاص طرانح دا رُحجان پیدا تھیا اتے اینجھے میلے سرائیکی وسیب دے دوردراز علاقیں وچ تھیوݨ لڳ پئے، جیویں جو 1964 وچ ہک میلہ کوٹ مٹھݨ تھیا جتھاں خواجہ غلام فرید دا مزار ہے۔ ایں پروگرام کوں ملتان دے ہک صحافی خان رضوانی ستریا ہئی۔ طارق رحمان لکھدے جو اینجھا پیلھا میلہ اریاض انور دے اپݨے آبائی ضلع مظفرگڑھ وچ منعقد تھیا۔ پر ایں ڳالھ دی ݙوجھے ذرائع کنیں تصدیق نئیں تھیندی، خاص کر ایس۔اے۔ جبار ایں ڳالھ دی تصدیق نئیں کیتی جیڑھا جو ریاض انور دا ہک ڳاڑھا سنگتی، استاد اتے سیاسی ساتھی ہئی۔
مُلتان وچ تھیوݨ آلے جشنِ فرید وچ لوک وݙی تعداد وچ شریک تھیندے ہئین اتے اے اپݨے گلیمر اتے ونکو ونک دے ثقافتی پروگرامیں دی وجہ توں ٻہوں مشہور ہَن۔ پیپرز پڑھیجݨ اتے ڳالھ مُہاڑ دے علاوہ انہیں پراگرامیں وچ مشہور گلوکاریں کوں سݙا ویندا ہئی جیویں جو مشرقی بنگال دی فردوسی بیگم، روبینہ قریشی اتے ارجمند بانو ہئین۔ اُنہیں وچوں کُجھ گلوکار خواجہ غلام فرید دے سرائیکی کلام کوں ڳاندے وی ہئین۔ انہیں فنکاریں وت خواجہ غلام فرید کوں ملک دے ٻنہیں علاقیں وچ وی ڳایا۔ خواجہ غلام فرید دی شخصیت اتے اوندا فن انہیں پروگرامیں دا وݙا موضوع ہوندا ہئی۔ پٹھاݨا خان جیڑھا جو اڄ سرائیکی کلاسیکل گائیکی دا ہک وݙا ناں ہے، آکھیا ویندے جو اونکوں ریاض انور متعارف کروایا ہئی۔
اے او ویلھا ہئی جݙاں لمے ایشیا وچ علاقائی سُنڄاݨ دیاں تحریکاں دی اُٹھاݨ ہئی اتے اینجھے ماحول وچ سرائیکی سنڄاݨ دے حوالے نال خواجہ غلام فرید دے ناں کوں لوکیں دی پاسوں پذیرائی ملی، ایوب خان دی آمرانہ حکومت دے سرکاری حلقیں وی ودھ اعتراض نہ کیتا اتے اے مستقبل کیتے سرائیکی سنڄاݨ دی جدوجہد دی وی ہک علامت بݨ ڳیا۔ سرائیکی کلچر دی ہک وݙی علامت دے طور خواجہ غلام فرید دے ناں دی وجہ توں بہاالدن ذکریا اتے شاہ شمس سبزواری دے ناں وی ایتلے اڳوں ناں آ سڳے جیڑھے جو ملتان دے ٻئے ݙو وݙے بزرگ ہئین (شیکل 1977: صفحہ نمبر393)۔
لازمی ڳالھ ہے جو اے سبھ کُجھ کہیں ہک شخص دے چیتے دی پیداوار نئیں تھی سڳدا۔ ریاض انور دی ذہانت اتے کوشش دے علاوہ ہک ٻیا فیکٹر جیندا ایں احوال وچ اضافہ کیتا ونڄ سڳدے، او ہئی ریاض انور دا پاکستان رائٹرز گلڈ نال سانگا۔ پاکستان رائٹرز گلڈ ایوب خان دے دور وچ ہک نیم سرکاری ادبی تنظیم ہئی جیندیاں شاخاں پچادھی اتے پوادھی پاکستان ݙوہیں وچ ہئین۔ گلڈ اردو دی مشہور ناولسٹ قراۃ العین حیدر اتے اوندے سنگتی لکھاریں دے اَہر نال بݨیا جیڑھی جو اوں ویلھے پاکستان وچ رَھندی ہئی۔ ایں کم وچ قدرت اللہ شہاب دی وی مکمل حمایت اتے امداد شامل ہئی جیڑھا جو او ویلہے چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹرایوب خان دا سیکریٹری ہئی۔ ایں حوالے نال جنوری 1959 کوں کراچی وچ ہک رائٹرز دا کنونشن کیتا ڳیا جیندے وچ 212 مندوبین شرکت کیتی اتے ایں کنونشن وچ قدرت اللہ شہاب کوں رائٹرز گلڈ دا صدر بݨایا ڳیا جئیں ایں عہدے کوں اڳوں اپݨے کولہوں رکھیا۔ (شہاب 1990: صفحہ 747). حکمرانیں دا اے خیال ہئی جو ایں ننویں تنظیم نال سوچݨ ہاریں کوں اپݨے خیالات دے اظہار دا وی موقعہ مِلسی اتے لٹریچر دے وسیلے نال قومی سلہاڑ (national cohesion) کوں ودھایا ونڄ سڳسی۔ اے تنظیم اُنہیں لکھاریں وچ جلدی مقبول تھی ڳئی جیڑھے حکومت دے وسائل نال ذاتی مقبولیت چاہندے ہئین۔
ریاض انور، جیڑھا جو خود ہک شاعر ہئی، اوں رائٹرز گلڈ وچ شمولیت کیتی اتے ایندے وسیلے نال کوی جسیم الدین اتے صلاح الدین جہیں مقبول بنگالی لکھاریں نال گانڈھا جوڑیا۔ اوں ویلہے دے بنگال وچ اَڄ دے سندھ آلی کار لکھاری دا ہک قوم پرست ہووݨ ضروری سمجھیا ویندا ہئی۔ ایں طرانح ڈھاکہ اتے ملتان وچالے باہمی دورے شروع تھئے اتے خواجہ فرید اُتے ڈھاکہ ریڈیو کنیں پروگرام نشر تھیوݨ لڳ پئے۔ ایں طرانح کوی جسیم الدین دے دوریں دے نتیجے وچ ملتان وچ بنگالی زبان سکھاوݨ دیاں کلاساں لڳݨ پئے ڳیاں (سی آر آئی۔19، 33)۔ تاہم اے سبھ کُجھ اوں ویلہے ممکن تھئے جݙاں ایوب خان دی حکومت دی زبانیں بارے پالیسی وچ 1960 دے ݙہاکے دوران تبدیلی آئی ہے اتے اے فیصلہ تھئے جو عوام کوں ایگریکلچر، فیملی پلاننگ اتے قومی سلہاڑ (national integration) جہیں مقاصد دے ودھارے کیتے علاقائی زبانیں کوں ورتیا ویسی (طاہر 1990: صفحہ نمبر(36۔
جشنِ فرید وچ شامل لوکیں دے بیانات کنیں اینویں لڳدے جو انہیں وچ کلہا مقامی لوک، بنگالی اتے سندھی شریک نَہن تھیندے بلکہ اردو ٻولݨ آلے حکمران ٹولے دے لوک وی انہیں پروگرامیں وچ دلچسپی رکھدے ہئین۔ اختر حسین جیندا تعلق یو۔ پی کنیں ہئی اتے او پچادھی پاکستان دا اوں ویلہے گورنر وی ہئی، اوں جشنِ فرید دے ہک پروگرام دی خود صدارت کیتی۔ سندھیں اتے بنگالیں دی سرائیکی بارے ایں دلچسپی اتے اردو ٻولݨ آلیں دی سرپرستی کنیں مختلف پنجابی گروپس ملتان وچ تھیوݨ آلیں سر گرمیں دی ہک اضافی تعبیر اے کڈھی جو سرائیکی تحریک اُنہیں دے مخالف اردو ٻولݨ آلیں دے ہک سازش ہے جیندی سرپرستی قدرت اللہ شہاب دے ذریعے تھیندی پئی ہے۔ ایں طرانح ریاض انور اتے اوندی ساتھ سنگت کوں "فرقہ شہابیہ” دا ناں ݙتا ڳیا۔
بھانویں اے ڳالھ سچ ہے یا کوڑ پر ایں الزام وچ ہک منطق لازمی ݙسدی ہے۔ پنجابی ٻولی دے کُجھ سپورٹرز دی 1963 وچ رائٹرز گلڈ دی ممبرشپ وی ختم کیتی ڳئی (شیکل 1970: صفحہ نمبر 258)۔ جیویں جو کُجھ سرائیکی کارکن خود اے ڳالھ آہدن جو قدرت اللہ شہاب سرائیکیں کوں جشنِ فرید دے انعقاد اتے ٻنہیں پروگرامیں کیتے جبار خان دے ذریعے امداد کیتی۔
مالی امداد اتے سیاسی سرپرستی کرݨ آلیں دی تھور سرائیکی تحریک دا ہک مستقل مسئلہ ریہے۔ تاہم سرائیکی تحریک دی سرپرستی کرݨ آلے ایں چھوٹے جہیں گروہ وچ ریاض انور دے علاوہ ایس۔ اے۔ جبار(ہک کامیاب وکیل اتے ہائی کورٹ دا ریٹائرڈ جج)، ایم۔ کریم خان تونسوی ((ڈپٹی ڈائریکٹر انفارمیشن)، کے۔ بی۔ بُچہ (لیہ کنیں ایوب خان دی کابینہ دا ہک مشہور ممبر) اتے بعد وچ عمر کمال خان ایڈوکیٹ دے ناں اڳوں اڳوں آندن۔ اِنہیں مخیر حضرات خواجہ فرید سوسائٹی دے سرگرمیں کوں قابل ذکر مالی امداد ݙتی۔ جیویں جو جبار خان ݙسیندن جو بعد وچ خواجہ فرید سوسائٹی کوں 1961 وچ بزمِ ثقافت دا ںاں ݙتا ڳیا۔ نواب ایم صادق عباسی، بہاولپور دے سابق حکمران، جشنِ فرید کیتے اپݨی خواجہ فرید دی شان وچ لکھی ہوئی شاعری بھیڄݨ دی علاوہ ݙاہ ہزار روپے دے لگ بھگ ہر سال چندہ وی ݙیندے ہئین۔
ایں گروہ دے کامیابیں وچوں ہک خواجہ غلام فرید دے کلام دا اردو، بنگالی اتے انگلش زبان وچ ترجمہ وی شامل ہئی۔ اردو ترجمہ انور ریاض خود کیتا۔ کوی جسیم الدین بنگالی اتے جیلانی کامران انگلش وچ ترجمہ دا ٻیڑہ چاتا۔ بنگالی زبان وچ تھیوݨ آلا ترجمہ سقوطِ ڈھاکہ دے ویلہے تائیں چھپ نہی سڳیا۔ ایں ترجمہ دا مسودہ اڄ وی کوی جسیم الدین دی دھی کولہوں ڈھاکہ وچ موجود ہے (سی آر آئی۔ 33)۔
جشنِ فرید کوں سترݨ آلے ایں گروہ دے لوک توڑے جو مخدوم سجاد قریشی اتے اوندے قریبی سنگتیں دے سرائیکی تحریک وچ کردار بارے خاموش ہن پر انہیں دے سرائیکی کاز دے ودھارے وچ کردار کنیں انکار ممکن نئیں۔ انہیں کوں شیعیت دے قریب سمجھیا ویندا ہئی اتے انہیں دا طریقہ وی شیعیت دی تحریک دے تاریخی پیٹرن کنوں انج نہی۔ مخدوم سجاد قریشی دا کردار ایتلا نُشابر نہی پر انہیں دے قریب رہوݨ آلے لوکیں اُنہیں دی اجازت نال سرائیکی تحریک دی سرپرستی جاری رکھی۔ انہیں لوکیں وچ وݙے ناں غضنفر مہدی اتے میر غلام رسول حسان الدیں حیدری دے ہن۔ غضنفر مہدی ملتان شہر دی تاریخی اتے مذہبی حیثیت دی بحالی کیتے کئی پروگرام کیتے۔ انہیں پروگرامیں وچ ملتان کوں وَلیں دے شہر دے طور پیش کیتا ڳیا۔
میر غلام رسول حسان الدین حیدری اپݨے ڄم پل وچ ہک دیہاتی بلوچ ہئی اتے او بریلوی فرقہ دے ݙو اردو میگزین ، آستانہِ ذکریا اتے طوفان، دا ایڈیٹر ہئی۔ او ہک قابل اتے کئی صلاحیتاں رکھݨ آلا بندہ ہئی (این آئی۔ 1)۔ او عربی زبان دا ہک وݙا عالم اتے صوفی ازم دی سہروردی شاخ دا پکا معتقد ہئی۔ اوں سرائیکی ادب دی تاریخ اُتے ہک ٻہوں چنڳا آرٹیکل وی لکھیا (1971)۔ اوں پیلہی چار سرائیکی تنظیمیں وچوں ہک تنظیم سرائیکی اکیڈیمی دی 1961-2 کوں ملتان وچ بݨیاد رکھی۔ ٻنہیں ترائے تنظیمیں وچ خواجہ فرید سوسائٹی، بزمِ ثقافت اتے ملتان ادبی بورڈ شامل ہئین۔ وت مہر عبدالحق ملتان ادبی بورڈ دا ناں 1974 وچ سرائیکی ادبی بورڈ رکھیا۔ اوں اختر بلوچ نال مل کنیں سرائیکی دے میگزین "اختر” کوں چھاپݨ وچ بنیادی کردار ادا کیتا۔ اے میگزین شروع وچ ہک نیوز لیٹر ہئی پر بعد وچ اینکوں ہفتہ وار دی شکل ݙتی ڳئی۔ اے اردو وچ چھپدا ہئی پر ایندا ہر چوتھا ایڈیشن سرائیکی زبان دے لکھاریں دے تخلیقی لکھتیں کیتے مختص ہوندا ہئی۔ (سی آر۔ 19)۔
اِنہیں بندیں دے علاوہ جیڑھے جو اپݨے ویلہے دے سیاست اتے تنظیمی کم دی ڄاݨ سنڄاݨ رکھدے ہئین، طاہر غنی اتے حسن حیدراݨی جہیں ٻئے وی ٻہوں سارے اینجھے لوک ہئین جنہیں دا آپݨے ماضی نال ڳوڑھا سانگا ہئی اتے او سرائیکی ادبی کم وچ رُدھے ہوئے ہئین۔ انہیں دا سرائیکی مشاعرے اتے ادبی مجلسیں دے سترݨ وچ وݙا کردار ہئی۔ انہیں ادبی سرگرمیں دی وجہ توں کئی اردو شاعر سرائیکی وچ لکھݨ لڳ پئے جیویں جو ارشد ملتانی دی مثال ساݙے سامہݨے ہے۔ اے ادبی سرگرمیاں زیادہ تر سکولیں وچ تھیندیاں ہئیں اتے پائلٹ سکینڈری سکول اُنہیں وچوں ہک اینجھی جاہ ہئی۔ اُمید ملتانی اتے خادم ملک ایں گروہ نال جُڑے ہوئے ہئین جنہیں سرائیکی مجلس دیاں کئی ورہیں تائیں میٹنگز کیتی رکھیاں (رحمان 1992 ؛ سرائیکی مجلس 1977: صفحہ نمبر6-4)
اوں ویلہے ہک اینجھا بندہ وی ہئی جیڑھا انہیں تنظمیں دے سر گرمیں کنوں وانڈھا نظردے پر سارے لوک صلاح مشورے کیتے اوندو ݙیہدے ہئین۔ اوں بندے دا ناں مہر عبدالحق ہے۔ مہر عبدالحق ہک تھلوچڑ اتے محکمہ تعلیم دا ہک افسر ہئی۔ عبدالحق تاریخ اتے روایتی لسانیات دا ہک محنتی سکالر ہا۔ سرائیکی زبان اتے لسانیات دے حوالے نال ملتان وچ اوندا ناں اینویں معتبر سمجھیا ویندا ہئی جیویں جو بہاولپور وچ بشیر احمد ظامی دی حیثیت ہئی۔
بہاولپور سرائیکی زبان دا تحریک دا ݙوجھا وݙا مرکز ہئی۔ اتھاں سیاسی سُرت تاں اڳونہی ہئی پر ریاستی دور دی وجہ توں لوکیں دا بںہیں سرائیکی علاقیں نال میل جول ذرا گھٹ ہئی۔ اتھوں دے موہری اڳواݨیں دا سانگا کراچی نال ودھیک ہوندا ہئی۔ ریاض ہاشمی ایڈوکیٹ ایندی ہک مثال ہے۔ ٻیا انہیں کوں اپݨے سیاسی مستقبل دے حوالے نال ہک کنفیوژن وی ہئی جو اے بہاولپور صوبہ دی بحالی نال جُڑن یا وت وݙی سرائیکی سُنڄاݨ دا حصہ تھیون۔
بہاولپور دے موہری اڳواݨ جیڑھے اپݨی مقامی ثقافتی سُنڄاݨ پاسوں چھکیجن، اُنہاں وچ ہک ناں بشیر احمد ظامی دا ہے جیڑھا جو پیشے دے لحاظ نال ٹیچر ہئی اتے لسانیات وچ دلچسپی رکھدا ہا۔ صدیق طاہر ہک ٻیا ناں ہے جیڑھا مقامی تاریخ اتے ادب وچ دلچسپی رکھدا ہا۔ پروفیسر دلشاد کلانچوی سرائیکی دا ہک لکھاری ہئی۔ سیٹھ عبدی الرحمن وی ایں گروہ وچ شامل ہے۔
ایں گروہ 1962 وچ فوجی وستی وچ نذیر علی شاہ دے بنگلے وچ اپݨی بیٹھک رکھݨ شروع کیتی۔ کُجھ عرصہ بعد اُنہیں "سرائیکی” دے ناں نال ہک ترائے ماہی رسالے دا ڈیکلریشن گیدھا۔ ایں رسالے دا پیلھا ایشو 1964 وچ چھپیا۔ ٻہوں تکھیں "سرائیکی ادبی مجلس” دے ناں نال ہک خالص ادبی تنظیم وجود وچ آئی۔ ملتان وچ تھیوݨ آلے جشنِ فرید دے پیٹرن اُتے بہاولپور وچ جشنِ روہی دے ناں نال 1966 کنیں ثقافتی پروگرام تھیوݨ لڳ پئے جیڑھے جو سابق ریاست دے اثرات دا ہک اظہار ہئین۔ صدیق طاہر دی ہک نظم "ایہا پیلی ریت ہے درد اساݙا ایہا پیلی ریت دوا ” اُتے ٻہوں واہ واہ تھیوے ہا۔ ملتان اتے بہاولپور دے سرائیکی ٻولی دے کارکنیں دے وچالے سیٹھ عبید الرحمن اتے صدیق طاہر ہک رابطے دا پُل ہئین۔
سرائیکی ٻولی اتے ادب دے اظہار دا جواب ݙیوݨ وچ ملتان دے پنجابی آبادکاریں دیر نہ کیتی۔ پنجابی آبادکاریں دے ایں ردعمل پچھوں مشکور صابری (وکیل) اتے ولی۔ ایم۔ واجد (صحافی) دا وݙا کردار ہئی۔ صابری مجلس شاہ حسین ناں دی تنظیم بݨاوݨ وچ پیش پیش ہئی جݙاں جو واجد شاہ شمس سبزواری دے حوالے نال فرقہ وارنہ جھیڑے کوں ہوا ݙیوݨ دی کوشش کیتی۔ اوں ویلہے کُجھ سرائیکی شاہ شمس کوں ہک ٻئے سرائیکی کلاسیک دے طور ودھیندے پئے ہئین۔ ٻہاولپور وچ ایں طرانح دا کوئی جھیڑا نہ تھیا۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر