اَڄ وانگوں پُراݨے زمانے وچ وی انتظامی یونٹ کجھ انتظامی سہولتاں کوں ݙیکھ کنیں بݨائے ویندے ہَن ۔ آوݨ ونڄݨ دے رَستے اَتے لوکیں دا رَلواں وسیب اِنہیں انتظامی سہولتیں وچوں ݙو وݙیاں سہولتاں ھن جیڑھیاں انتظامی یونٹ بݨیندے ویلھے دھیان وچ رکھیاں ویندیاں ھَن ۔
ایہا وجہ ہئی جو ٻہوں پُراݨے ویلھے کنیں پنجاب اَتے ملتان ݙو انڄ صوبے ریہن یا ملتان اَتے ایندے اِݙوں اُݙوں دا علاقہ انتظامی طور تے سندھ نال رَلا ݙتا ویندا ریہے۔
سبحان رائے دی لکھی "خلاصۃ التوریخ ” دے مطابق صوبہ پنجاب دیاں حداں اے ہیئن۔ دریائے ستلج کنیں گھن دریائے سندھ تئیں لمبائی وچ صوبہ پنجاب 180 کوہ ہئی۔ بھٹار کنیں گھن کے چواکنڈی تئیں چوڑائی وچ اے پنجاب صوبہ 87 کوہ ہئی۔ ایں صوبے دے پوادھو سرہند (موجودہ ہریانہ) پچادھو ملتان ‘ اُبھیو کشمیر اَتے لمیو دیپال پور دے صوبے ہئین ۔ ایں صوبے دیاں پنج سرکاراں ھن۔ آئین اکبری دے مطابق صوبہ پنجاب بھمبھر کنیں گھن کنیں چوا کنڈی تئیں ہا ۔ چوا کنڈی سَت گرہ دا علاقہ ہا اَتے ست گرہ گوگیرہ کنیں تیرہاں 13میل دریائے راوی اُتے واقع ہا ۔ ۔
ساوݨ مَل دے پہلے ویلھے ( اُنہوِیویں صدی دا پہلا اَدھ ) صوبہ ملتان دی پوادھی حد چیچہ وطنی تئیں ہئی ۔ چیچہ وطنی اَتے چوا کنڈی ہِکا جاہ ونج تھیندی اے۔ منوسی جیڑھا اورنگزیب دے زمانے وچ ہک ٻدیسی سپاہی ہا، اوندے مطابق لہور دی سلطنت دریائے ستلج کنیں دریائے سندھ تئیں 180 کوہ ( 270میل ) ہئی ۔ بھمبھرکنیں چوا کنڈی تئیں 86 کوہ (129میل) ہئی۔ اونویں تریخ وچ لہور دا ناں پہلی لِنگ محمود غزنوی دے ویلھے آئے۔ اوں ویلھے لہور کوں "یکے از مضافاتِ ملتان” ڳݨیا ویندا ہئی۔
انہیں حوالیں کنیں پتہ لڳدے جو ملتان دی پوادھی حد پُراݨے وقتیں کنیں چیچہ وطنی دے کولھوں تئیں ریہی ہے۔ اُبھے پاسو دوآبہ سندھ ساگر دا اُتلا حصہ پنجاب نال سمجھیا ویندا ہا ۔ ایندے متعلق لکھیا ڳئے جو سندھ ساگر وچ اَوانی (اعوان وچ چنگی نسل دے گھوڑے) پالیئے ویندے ہن۔ اِتھوں دے علاقہ ریوات دے گکھڑ بندیں دا گھوڑیں نال سودا وی کریندے ہن ۔
پوٹھوہار کنیں ہیٹھو سندھ ساگر دا تھل دا علاقہ ملتان نال ہوندا ہا۔ ساوݨ مَل دے ویلھے (1822ء۔1844ء) تئیں اے ملتان نال ریہے ۔ ملتان دا صوبہ قندھار اَتے ایران دی راہ اُتے ہا۔ ایں صوبے دے ترائے دریانویں (دریائے سندھ‘ دریائے راوی اَتے دریائے جہلم) دی وجہ کنیں تجارت آسانی نال تھی سڳدی ہئی ۔ وَنکو وَنک دے چنگے کنیں چنگے اُٹھ ‘ ہفیم ‘ گندھک‘ کماݨیاں ‘ چٹی پُھٹی اَتے کپاہ ملتان کنیں لہور ویندی ہئی۔ انہیں دے بدلے لہور ‘ بنگال اَتے ہندوستان دا سامان ملتان آندا ہا ۔ گھوڑے زیادہ افغانستان اَتے ایران کنیں لاہور دے راہویں آندے ہَن۔
حسین لنگاہ دے ویلھے وی پوادھو تھولی جھئیں تبدیلی نال ایہا حد بندی ریہی ہے۔ پچادھو دین کوٹ (کالا باغ دے نال ہک آبادی) اَتے دیرا اسماعیل خان تئیں سرائیکیں دی ہک قومی ریاست ریہی ہے۔ ایندی لمی حَد اَڄ دے صوبہ سندھ دی اُبھی حد دے نال نال ہئی۔
اے وی پڑھو:روہی، تھل، دامان۔۔۔ استاد فدا حسین گاݙی
اِنہیں حقیقتیں دی روشنی وچ سرائیکی کلچر دا ایہو علاقہ بݨدا ہا۔ بھل لوئر پنجاب اَتے ایندی گوگیرہ شاخ دی وجہ کنیں ، پوادھی پنجاب دی آبادی دا 46 فیصد چناب کالونی وچ آباد تھیوݨ نال، ݙوجھا 1947ء دے بعد پنجاب دی تقسیم اَتے پوادھی پنجاب کنیں ساہیوال وچ مہاجریں دی آباد کاری دی وجہ کنیں سرائیکی کلچر دی حد کجھ پوادھوں تھی آئی ہے۔
[نوٹ : اے لکھت دا پیلھا حصہ ہے جݙاں جو ݙوجھا حصہ دریاویں دی وہیند اتیں وٹیج موجب سرائیکی جغرافیہ دی تاریخ ہے]
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر