کُجھ مُدت پیلھے تائیں انڈیا دی تاریخ وچ اَٹھارہویں صدی کوں انارکی اتیں طوائف الملوکی دی صدی ݙسیا اتیں لِکھیا ویندا ہئی۔ جیکر اساں بھیڑی، فساد اتیں دھاڑ دے حساب نال ݙیکھوں تاں برٹش کالونئیل ہسٹاریوگرافی دا انڈیا دی اٹھارہویں صدی بارے قائم کیتا اے نظریہ ظاہری طرانح نال کُجھ ودھ غلط نئیں نظردا۔
ایں ہِسٹاریو گرافی دے تحت کلہا مُلتان دی ای مثال گِھن گِھنو۔ ایں دور وچ سَکھݨا رنجیت سکھ دی فوج پنجاہ ورہیں (1768 کنیں 1818 تائیں) وچ ملتان اُتیں تیراہاں واری دھاڑ کیتی اے۔ کئی واری ملتان دے قلعے اُتیں سکھیں دا قبضہ تھئے اتیں کئی واری ملتان شہر اتیں ملتانی لُٹ پٹ دا شکار تھئین۔
اے کلہے سِکھ نہن جنہیں ایں مدت وچ ملتان اُتیں چڑھائی کیتی رکھی بھلکہ کئی واری افغانستان دے درانی بادشاہیں ملتان کوں فتح کیتا۔ ٻیا تاں ٻیا رگھوناتھ راؤ دی کمانڈ وچ مرھٹہ فوج وی ایں مدت وچ ہک واری ملتان کوں تاراج کرکنیں لُٹ مار کیتی۔ اَٹھارہویں صدی وچ جنگ جدل اتیں ماردھاڑ دی ایہا صورتحال پورے ساؤتھ ایشیاء وچ نِظردی اے۔
اَٹھارہویں صدی دی انارکی اتیں طوائف الملوکی بارے برٹشں کالونئیل ہسٹاریوگرافی دا قائم کیتا
اے خاص نظریہ وݙی مُدت تائیں کہیں سیریس پرکھ تول وچ نئیں آیا۔ اینکوں ہک منی منائی تاریخی حقیقت دے طور لکھیا اتیں ݙسیا ویندا ریہے۔ اے تاں کلہے پچھلے ݙو ݙہاکیں دی ننویں ریسرچ اے جئیں تاریخ دے ایں مخصوص نظریے کوں کلہا چیلنج ای نئیں کیتا بھلکہ برٹش کالونئیل ہسٹاریورگرافی دے پچھوں جیرھے سیاسی اتیں معاشی مفادات کم کریندے پئے ہئین اُنہیں دی وی ننویں سروں پرکھ تول کیتی اے۔ اڄ اَٹھارہویں صدی کوں ہک ننویں اکھ نال ݙٹھا ویندا پئے۔
انڈیا دے اکثر علاقیں کوں فتح کرݨ دے بعد ایسٹ انڈیا کمپنی اتیں برطانوی راج دا وݙا مسئلہ آپݨے اقتدار کوں جائز اتیں مقامی ہندوستانیں کیتے فائدہ مند ثابت کرݨ ہئی۔ ایں مسئلے دے حل کیتے برٹش کالونئیل ہسٹاریوگرافی ایں نظریے کوں ودھایا جو برطانوی راج کنیں پیلھوں اٹھارہویں صدی وچ پورا ہندوستان ہک وحشیانہ بربریت اتیں لُٹ مار دا شکار ہئی۔ کہیں دی جان اتیں مال محفوظ نہی اتیں معاشی ترقی دیاں سبھے راہیں بند تھی چکیاں ہئین۔ ایں نظریے موجب اے کلہا برطانوی راج ہئی جئیں پورے انڈیا وچ "رول آف لاء” قائم کیتا، اِتھاں پراگرس اتیں سولائزیشن دی بݨیاد رکھی، نال نال سائنس اتیں ٹیکنالوجی کوں ودھایا۔
ایں نظریے دے اُلٹ ٻہوں سارے اڄوکے سکالرز دا خیال اے جو اٹھارہویں صدی تقریباً پورے ساؤتھ ایشیاء وچ مقامیت (اتیں ریجنلائزیشن) دا ویلھا ھئی۔ تاریخی حوالے نال انڈیا وچ اٹھارہویں صدی پوسٹ امپیرئیل اتیں پری کالونئیل دور دے وچالے آندی اے جݙاں مغل ایمپائر دی سنٹریلائزڈ (مرکزیت پسند) ایڈمنسٹریشن، لینڈ ریونیو اتیں ٹیکس سسٹم، ملٹری آرگنائزیشن اتیں کنٹرول بھڄ ترٹ ڳیا ہئی پر برٹش کالونئیلزم اڄاں پوری طرانح نال آپݨی شکل نہی گِدھی (ݙیکھو سی اے بیلی، ایف پرلن، مظفر عالم، شیریں موسوی، رچرڈ بی برنٹ)۔ ایں دور وچ ہک پاسو مقامی سیاسی لوڑھیں اتیں حالات موجب وکھری طرانح دے ریجنل سٹیٹ سٹرکچرز وجود وچ آئے (ݙوجھے لوظیں وچ پولیٹکل ڈی سنٹریلائزیشن تھئی)[1]، ایگری کلچر (رڑھ واہی)، مقامی انڈسٹری اتیں سرمائے کوں ودھارا ملیا اتیں ٻئی پاسو ریجنل اتیں ٹرانس ریجنل ٹریڈ ودھی پھلی۔ ایں دور وچ مقامی تہذیبیں اتیں زبانیں آپݨی اڄوکی شکل گدھی۔ ٻیا تاں ٻیا ٻہوں سارے ریجن اینجھے وی ہئین جتھاں مقامی کمیونٹی گروپس ننویں سیاسی طاقت، مقامی سرمائے، تہذیبی اتیں لسانی ودھارے اتیں ودھدے ہوئے ٹریڈ نٹ ورکس دی وجہ توں پروٹو نیشنلزم دی نویکلی سُنڄاݨ گدھی۔
اصل وچ تاں اے برٹش ایمپائر ہئی جئیں ہک واری ولا پورے انڈیا وچ مرکزی اقتدار قائم کر کے ودھدی مقامیت دی ݙک ٹھل کیتی اتیں اتھوں دے وسائل دی لُٹ پٹ کر کنیں انگلینڈ وچ انڈسٹریلائزیشن کوں ودھارا ݙتا (ݙیکھو عرفان حبیب)۔ ایویں ڄاپدے جیویں مقامیت راہیں تاں انارکی اتیں طوائف الملوکی کہیں چھٹکارے دا امکان بݨدی اے۔
ایں ساری ڳالھ کنیں اے مطلب سروں نئیں نکلدا جو اَٹھارہویں صدی کوئی "سُنہری دور” ہئی جیندے اپݨے کوئی تضادات نہن یا جیندے وچ مقامی لٹ پٹ، دھاڑ اتیں بھیڑی سرو کائیں نہی[2]۔ بھلکہ ریجنل لیول اُتیں اقتدار دی رسہ کشی دی وجہ توں مقامی بِھیڑیں وچ ودھارا تھیا جیرھا جو سنٹرل اِمپیریل اتھارٹی دی ترٹ بھڄ دا ہک لازمی نتیجہ ہئی۔ خود ایسٹ انڈیا کمپنی وی اقتدار کہیں پرامن سمجھوتے اتیں ٹھاہی نال نہی گِدھا۔ ایہو کجھ آپݨے انداز وچ پورے یورپ وچ تھیندا ریہا۔
ڄوکے انڈیا وچ تاں اٹھارہویں صدی دے انجو انج پہلو بارے ڈھڳ ننویں ریسرچ تھیندی پئی اے پر اساݙے کولو اینجھی کوئی ریت نئیں بݨ سڳی۔ ساݙے ملک وچ تاں ریاست اتیں نصاب تاریخ کوں اسلامی بݨاوݨ دے چکر وچ ہے۔
ہک سوال جیڑھا ساکوں سوچنڑے، او اے جو کیا اج دا پاکستان تے اوندا "سینٹرازم” اٹھارہویں صدی وانگ ترٹ بھن دا شکار تھیندا پئے تے ریجنل طاقتاں ہولیں ہولیں اگوں ودھیاں پئین؟
[1] ٻہوں سارے سکارز اٹھارہویں صدی دے ننویں ریجنل ریاستیں کوں ترائے ونکیں (ٹائپ) وچ ونڈیندن۔ ہک تاں مغل ایمپائر دیاں وارث (successor) ریاستاں ہئیں جنہیں وچ اودھ، بنگال وغیرہ دے ناں آندن۔ ݙوجھی ملٹری ریاستیں دی ٹائپ ہئی جیندے وچ پنجاب وچ رنجیت سنگھ دی سکھ ریاست، افغانیں دی روہیل کھنڈ دی ریاست اتیں کرناٹکا وچ ٹیپو سلطان دی قائم کیتی ریاست شامل ہئی، جݙاں جو تریجھی ٹائپ قدیمی مقامی ریاستیں دی ہئی جیرھاں زیادہ تر راجپوتانہ دے ریجن وچ مغلیں دے دور کنیں قائم ہئین۔ پر ݙٹھا ونڄے تاں کئی اینجھاں ریجنل ریاستاں ہئین جیرھاں انہیں تِرہائے کیٹگری وچ نہن آنداں جیویں جو بہاولپور دی ریاست یا وت قلات ریاست ہئی۔
[2] سُنہری دور دی تھیوری زیادہ تر نیشلسٹ ہسٹاریوگرافی کنیں متاثر اے جیندے تحت نیشلسٹ لیڈرشپ آپݨی نیشن دی تاریخ دے کہیں ہک دور کوں سنہری دور ݙسیندی اے اتیں اوندے ولا گھن آوݨ دا دعویٰ کریندی اے۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر