[فتح، اسباب، نتائج]
اساں مذہب دے معاملے وچ افراط دا شکار ہئیں۔ اساں فتح کوں جذبیں، خلوص تے غیبی امداد دا نتیجہ آکھݨ لڳ پوندے ہئیں۔ ایہا صورت پنجیٹھ دی جنگ وچ تھئی اے۔ کہیں جنگ وچ فتح دی پیلھی ڳالھ جنگی ٹکنیک تے اسلحہ ہوندے۔ ݙوجھے درجے تے فوجی جرنیل جیڑھا ایں ٹکنیک تے ہتھیاریں دے اوں وقت دی صورت مطابق منصوبہ بݨا کنیں چنڳاں استعمال کر سڳے۔ ایندے بعد جذبے دا درجہ ہے۔
فطرت دے اپݨے اصول ہن، فطرت کہیں دی ماسی نئیں لڳدی۔ پاݨی دی خاصیت ہے جو جِھک دو واہسی۔ بھاہ دی خاصیت ہے سڑیسی۔ اینویں ای وسیبی قانون ہن۔ جیڑھا انہیں وسیبی قانونیں دے مطابق ہوسی، انویں تھیسی۔
اسلام دی وݙی کامیابی اے ہئی جو ایں لوکیں قابلیتیں، صلاحیتیں تے توانائیں کوں متحرک کیتے۔ قبائلی جھیڑے جھڳڑیں کنیں ہٹ کنیں اُنہیں دے خوبیں دا رُخ تبدیل کیتے۔ عرب قبیلیں دی جنگی عادت تے صلاحیت دا مُنہ ٻاہرلیں سلطنتیں دو پھیر ݙتا ڳیا۔ ایں عمل کنیں مادی مفاد ہک ݙو آدمیں تائیں محدود نئیں رکھیا ڳیا۔ ابتدا وچ ایں مفاد کنیں ایں عمل وچ شامل اکثر لوکیں کوں فائدہ تھیا۔
عرب قبائل دے عام لوکیں وچ اپݨی اہمیت دا احساس پیدا تھیا۔ اونیں وی عام آدمی دی عزت توقیر اسلام ودھائی۔ ایندے نتیجے وچ لوکیں دے توانائیں ہک راہ لبھ گیدھا۔ وسیب دی بُݨ بُݨیاد تے پاڑ لوک اِن۔ جݙاں لوکیں دے اندر اپݨی اہمیت، انسانی وقار، انسانی قوت دا احساس پیدا تھی ویندے تاں وسیب دی ننویں انداز وچ اُساری تھیندی ہے۔ ہک بے پناہ تخلیقی تے تعمیری قوت اُبھر آندی ہے۔
ایں تخلیقی تے تعمیری قوت دا جیوݨ دے ہر راہ تے ہر عمل اُتیں اثر تھیندے۔ عرب وچ ایں اسلامی انقلاب لوکیں دے قوتیں کوں ہک راہ بخشا۔ ایندے نتیجے وچ لوکیں وچ تخلیقی تے تعمیر شعور اُبھرا۔ ایں تنظیم تے عمل دی سطح اُچی کیتی۔ ایہو حال انقلابِ فرانس وچ تھیا۔
راجہ ڈاہر نال عربیں دی ایں جنگ وچ جنگی ٹکنیک دا وݙا حصہ اے۔ صرف منصوبے بݨاوݨ کافی نئیں ہوندے۔ ہر سپاہی، ہر افسر اپݨی جاہ تیں ناں صرف اپݨا کم ڄاݨدا ہووے بُھل اوں کم دی صلاحیت تے جذبہ وی رکھدا ہووے۔
سندھ وچ اوں ویلھے تخلیقی قوتیں کوں زنگ لڳ چُکیا ہئی۔ اے زنگ صرف راجہ ڈاہر دے قوتیں کوں نہا کھا ڳٰیا بھل سارے لوک اوں ویلھے دے پیداواری ذرائع، پیداوار تے اوندی تقسیم دے نتیجے وچ زنڳلے ہوئے ہائن۔ بھنی ٹُھکیندے ودے ہائن۔ لوکیں دے ہتھ کار دو، دل یار دو ہائن۔
حکومت ہک انج شے ہئی، لوک ہک انج شے ہائن۔ لوک اپݨا مفاد اوں ویلھے حکومت دی بقا وچ نَہن پئے ݙیہدے۔ ٻُدھ تاں ایں ڳالھوں شاکی ہائن جو چچ خاندان کوں غاصب ڄاݨدے ہائن۔ ایں واسطے اُنہیں یا تاں ڄاݨ کے یا غیر شعوری خواہشیں کوں پیشن گوئی دے اظہاردا ذریعہ بݨایا تے اے ہُلا ݙتا جو ہندو شاسترین وچ لکھیا ہووئے جو اے مُلک مسلمانیں دے قبضے وچ آنوݨے۔
اینویں محسوس تھیندے جو ایندا اثر ڈاہر دے سرکاری افسریں تے وی پیا۔ اُنہیں دی کارکردگی وی بھنے تُرٹے دل دی ہائی یا وت اُنہیں دے دل پیلھے خاندان نال ہائن ( بحوالہ مُلتان: تاریخ تے فنِ تعمیر، مصنفہ احمد نبی خان، صفحہ 48 سنِ چھپائی، 1983)۔۔۔۔۔
جے جذبے کوں گیدھا ونڄے تاں تُساں آپ اندازہ کر سڳدے ہاؤ جو جاگیرداری نظام وچ اہمیت بادشاہ، سردار تے وݙیرے کوں ہوندی ہے۔ جے بادشاہ شکست کھا ونڄے تاں فوج بھنی کھا ویندی ہے۔ ملتان وچ حاکمِ ملتان کوں چھوڑ کے کشمیر لڳا ڳیا۔ لوکیں وت وی جنگ جاری رکھی۔
بہادری نال مقابلہ کیتے تے جے انصاف نال ݙٹھا ونڄے تاں اے لوکیں دی ہمت، آزادی دی محبت دا وݙا کارنامہ اے۔ راجےڈاہر دی ساری راج جݨ وچ اے ملتان ای ہا جئیں ڄم کے مقابلہ کیتا، وت وی اُنہیں کوں جنگی ٹکنیک وی وجہ توں شکست کھاوݨی پئے ڳئی۔
اے ٹھیک اے جو ٻُدھیں وی مُسلمانیں دی ٻہوں جاہیں تے مدد کیتی۔ ایں کنیں علاوہ ڈاہر دا سلوک میدیں نال وی چوکھا چنڳا ہا جو او اپݨی رت ݙیون ہا؟ اے مید سندھ دے وسدے ہائن۔ اُنہیں کوں گھوڑیں تے زین سَٹ کے چڑھݨ دی اجازت نہی۔ ریشمی کپڑے پاوݨ منع ہائن۔
جے نکلن ہا تاں کُتے نال گھن نکلݨا ہا۔ اے لوک کیڑھے وطن لو، کیڑھے بادشاہ لو، کیڑھے سردار لو ڄم کے جنگ کرن ہا؟ صرف ٻُدھیں مُسلمانیں دی مدد نہی کیتی، ٻنہیں لوکیں وی مدد کیتی۔ ملتان دے قلعے دا کمزور حصۃ ݙسݨ آلا ہک برہمن ہا۔ وت فتح دے بعد مُلتان وچ خزانہ دا پتہ ݙیوݨ آلا وی ہک برہم ہا۔ تُساں ایں کنیں اندازہ کرو جو کہیں بحران یا اوکھ تے پابو پاوݨ واسطے ناں کلہی فوج کافی ہوندی اے، ناں حکومت دے افسر۔ لوکیں دا ایں ویلھے کردا نتیجے تیں ٻہوں اثر سٹیندے۔
مُسلمانیں دی ایں فتح دا اے نتیجہ نکھتا جو سندھ وچ جیڑھی حکومت تھئی، محمد بن قاسم وی ہندویں تے ٻُدھیں دیں مذہبی وݙیں تے پیلھیں سرکاری افسریں کوں نوازا۔ اسلام ہک عوامی مذہب ہائی۔ مُسلمانیں دے عمومی رویے سندھ دی پہلی حکومت کنیں مُختلف ہائین۔
ایں واسطے عام لوکیں دی وی کہیں حد تائیں چنڳی حالت تھئی۔ زیادہ اے تھیا جو پہلی حکمران پرت قائم رکھی ڳئی۔ حیرانی دی ڳالھ تاں اے ہے جو اسلام جہیں عوامی مذہب دے حاکم وی میدیں اُتے راجہ ڈاہر دے وقت دیاں پابندیاں قائم رکھیاں۔ محمد بن قاسم دی ایں حکمت عملی دا اے نتیجہ نکھتا جو فوری طور تے حکومت ڄم ڳئی۔ پر او عوامی بݨیاداں نہ مل سڳیاں جیڑھاں اڳوں تے ایندے لوک شاک پروف ہوون ہا۔
فتح سندھ تیں اڄ دا نقطہ نظر:
سندھ دی فتح ہک واقعہ اے۔ ایں واقعہ کنیں تاں کوئی انکار نئیں کر سڳدا۔ ایں واقعے دے اثرات تے وسیبی اہمیت وچ اختلاف اے۔ ہک ٹولہ او ہے جیڑھا آہدے جوجاگیرداری دور وچ محل تے ممبر ہک ٻئے دے ہتھ وچ ہتھ پا کے ودھن۔ اوں ویلھے دے مذہبی عُلما دی وݙی تعداد حکومت دا ساتھ ݙتے۔ اسلام وچ خلفا راشدین دے بعد خلافت ملوکیت وچ بدل ڳئی ہئی۔ ایں واسطے ملوکیت دی جنگ کوں جہاد نئیں آکھیا ونڄ سڳدا ۔ اینکوں تقدس دی شکل اوں ویلھے دے لکھاریں ݙتی۔ اُنہیں دا مفاد ایندے وچ ہا۔
لہذا ایں جنگ کوں جہاد نہسے آکھ سڳدے۔ ایندی پہلی شرط وی اے ہئی جو ایں جنگ وچ خرچ تھیوݨ آلا روپیہ خلافت دے خزانے وچ ݙوڑا جمع کرایا ویسی۔ اے حملہ ملوکیت دے عہد وچ تھئے۔ ایں واسطے اینکوں ملک گیری دا حصہ سمجھوں۔ مذہبی تقدس ناں ݙیوؤں۔ اے آہدن جو عملی طور تے اسلامی دنیا مُلکیں تے قومیں وچ ونڈی ہوئی ہے۔ آ ونڄ وچ وی پاسپورٹ تے ویزے دی ضرورت ہوندے ہے۔ مذہبی طور تے ہک ہووݨ ٻئی ڳالھ ہے۔ اے صرف خلافت وچ ای ممکن اے۔
جے اساں اڄ وی اسلامی ملکیں دی کنفیڈریشن جوڑوں تاں ایندی بݨیاد مادی ہوسی۔ مذہبی بݨیاد صرف خلافت دی صورت وچ ممکن تھی سڳدی اے۔ او آہدن جو ایں حملے کوں مذہبی تقدس ݙیوݨ دے نتیجے وچ دھرتی دی محبت کوں ٹھیس پہنچدی اے۔ ݙوجھا فریق اے دعوی کریندے جو ساݙے ݙو قومی نظریہ دی بݨیاد تے زد آندی اے جء اساں ایں تے اینجھے ٻنہیں حملیں کوں جہاد تے مزہبی تقدیس دا رنگ ناں ݙیوؤ۔ جو جیڑھی ڳالھ مناسب ڄاݨدے اوندے اندر تے پہرے نئیں ٻہلائے ونڄ سڳدے۔ وقت کھوٹے کھرے دا وݙا پیمانہ اے۔
[ اے فدا حسین گاݙی دی اݨ چھپئیل کتاب ” سرائیکی ݙیس” دا ہک چیپٹر ہے ]
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر