شاعری آپنْے حالات، واقعات تے ماحول دی ترجمان تے اوں ماحول تے معاشرے دی عکاس ہوندی ہے جیندے وچ شاعر راہندے۔ مارکس کتھائیں آکھیا ہا جو ہر ذہن، ہر ادیب آپنْے موجودات توں متاثر تھیندے تے وت ہوندے توں آپنْے مستقبل دا ہک وژن یا شعور پکا کریندے۔ کارل مارکس دا ایہ نظریہ اساں آپنْے مقامی ادب تے لاگٖو کروں تاں سولہاں آنے سچ ثابت تھیندے۔
اساڈٖے آسے پاسے دی ہر او شئے جیڑھی کہیں جاندار دے شعور تے زندگی کوں متاثر کریندی ہے، او اوندا ماحول اکھیندی ہے۔ نامیاتی جُسے (Organisms)تے انہاں دے فطری ماحول دے مطالعے کوں ماحولیات (Ecology)آکھیا ویندے۔ (۱) ایندے وچ نامیہ جُسیاں دے ہک بٖئے نال تعلق دا مطالعہ وی کیتا ویندے، جو ایہ ماحول یا ایندے اگٖوں پچھوں دی وَسوں بندے تے زناوراں دے نال نال ساری حیاتیات دی صحت اتے اثر انداز تھیندی ہے، ایں طرانویں ماحول دی جڑت وجہ کار ایں علم کوں ماحولیات دا ناں ڈٖتا ویندے۔ ماحولیات ہنْ ہک سائنس دے طور تے سوسائٹی تے فطرت دے آپس دے میل میلاپ تے رشتیاں دا مطالعہ کریندی ہے۔ سماجی ماحولیات دی ہک ٹِنگ ماحولیاتی تنقید ہے۔ (۲)
ماحولیاتی تنقید (Ecocriticism)تنقید دا ہک نواں نکور رجحان ہے جیڑھا ادب تے طبعی ماحول دے انہاں رشتیاں دا مطالعہ کریندے، جنہاں کوں قدیم، کلاسیکی، جدید تے ما بعد جدید ادب وچ نشابر کیتا گٖئے۔ ماحولیاتی تنقید ادب تے فطرت دے وچ تعلق تے ماحولیاتی بحران دے اسباب تے سوال قائم کریندی ہے۔ ماحولیاتی تنقید کوئی ادبی تھیوری اصلوں کائنی ایہ ساختیات، مارکسیت، تحلیل نفسی تے تانیثیت وانگوں ہک مطالعے دا طرز ہے، جیڑھا ادبی تخلیقات دے مطالعے کیتے ہک زمین مرکز منہاج اختیار کریندی ہے۔ ماحولیاتی تنقید بٖیاں معاصر تنقیدی نظریات وانگوں انسان مرکز (Anthropocentrism)اصلوں کائنی، ہکو جو انسان دے جنسی، نفسی تے لسانی تجربات کو آپنْا موضوع بنْاوئے، ایہ فلسفہ ایندے توں بالکل پُٹھا ہے، تے ایہ زمین/ ماحول مرکز ہے۔
ماحولیاتی تنقید ادب تے فطرت، فطرت تے ثقافت دے رشتیاں اُتے توجہ کریندی ہے۔ تنقید دے باقی نظریات آفاقیت نال ونجٖ جُڑدِن تے ایہ ماحولیاتی تنقید مقامیت نال جڑیا، زمینی فلسفہ ہے۔ ماحولیاتی تنقید ایجھیاں صنفاں تے ہیئتاں کوں مرکزِ مطالعہ بنْیندی ہے، جنہاں وچ خارجی مظاہر دا بیان زیادہ ہووے۔ ماحولیاتی تنقید دا ایہ کمال ہے جو او سائنس،ٹیکنالوجی دی اجارہ داری تے سیاسی مقتدرہ کوں چیلنج کریندی ہے۔ (۳)
ماحولیاتی تنقید یا ماحولیاتی فلسفہ فطرت دیاں جبلی قدراں اُتے اصرار کریندی ہے تے انسان دے فطرت دے ثنویت (Athropocentric Dualism)کوں ماحولیاتی بحران دا سبب قرار ڈٖیندی ہے۔ ایں واسطے فلسفہ ماحولیات بشر مرکزیت (Anthropocentrism)دی جاہ جِند/ حیات مرکزیت (Biocentrism) دے فلسفے کوں اہمیت ڈٖیندے۔ بشر مرکزیت دی بجائے ایہ فلسفہ ماحول اساس ہے، انسان تے باقی مخلوقات ہکو جہیئں شہری حقوق رکھیندن۔
ماحول پسند مفکرین سائنس تے ٹیکنالوجی تے جدید صنعتی معاشریاں تے معیشتاں کوں ماحولیاتی بحران، عدم توازن تے وسائل دی کمی دا ذمہ دار قرار ڈٖیندن ماحولیاتی فلسفے نال جیڑھے مطالعات کوں پہلے ماحولیاتی تحقیق، سبز ثقافتی مطالعات، سبز انتقاد تے ماحولیاتی شعریات دا ناں ڈٖتا گٖئے۔ ماحولیاتی تنقید دی اصطلاح سبھ توں پہلے ۱۹۷۸ء وچ ولیم روئیکرٹ آپنْے مضمون ”ماحولیاتی تنقید ہک تنقیدی تجربہ“ وچ ورتی ہئی۔
اساں ماحولیاتی حوالے نال اشو سئیں دی شاعری تے گٖالھ ٹوروں تاں انہاں دی ساری شاعری آپنْی تہذیب تے ایں وسوں کرہ حیات (Bio Sphare)تے ”فلسفہ ماحولیات“ (Deep Ecology)نال جڑی ہوئی ہے۔ انہاں دی شاعری ”فلسفہ حیات“ (Deep Ecology)دے سارے عناصر کوں اَنجوانج انداز وچ پیش کریندی ہے۔ اشو سئیں دی شاعری وچ شعوری یا غیر شعوری یا ول لا شعوری طور تے سارے ادبی ماحولیاتی طریقے (Eco Literary Dvices)ورتے گٖئے ہن۔ انہاں دی شاعری ”بشر مرکزیت“ (Anthropocentrism)دی بجائے ”جند مرکزیت“/ ”حیات مرکزیت“ (Biocentrism) تے گول داریاں وچ پھردی ہے۔ جند مرکزیت بندے کوں اشرف المخلوقات دی بجائے بٖیاں مخلوقات دے برابر ہک مخلوق قرار ڈٖیندی ہے۔ ”حیات“/ ”جند مرکزی“ اخلاقیات بندے تے فطرت دے گٖوڑھے رشتے تے زور ڈٖیندی ہے۔ اشو سئیں دی شاعری وچ مقامی بندہ، مور، موہانْے، کیہل تے کٹانْے حیات مرکزیت (Biocentrism)وچ گندھے ہوئے کردار ہن۔ ”ماحولیاتی فلسفے“ وچ ”بشر مرکزیت“ (Anthropocentrism)کوں ماحولیاتی وگٖاڑ دا منڈھ قرار ڈٖتا ویندے۔ ایں توں ہٹ کے انہاں دی شاعری وچ ”بن نگاری“ (Wilderness)، ”آجڑیت“ /”راعیانیت“ (Pasto-ralism)، ”سماجی تے ماحولیاتی مارکسیت“ (Social, Ecology and eco-Marxism)، ”ماحولیاتی نو آبادیات“ (Eco-postcolonialism)، ماحولیاتی تانیثیت (Eco-Feminism)، ”منظر نگاری“ (Landscape)وچ ساری سندھ وَسوں کوں موضوع بنْایا گٖئے۔ اشو سئیں آپنْی شاعری بارے آپ آکھیے:
”اجٖ ویہہ سالاں باد میں آپنْے کم کوں آپنْے قاری نال ولا پڑھداں تاں اینویں لگٖدے جیویں میں ہکا نظم ولا ولا لکھی ہووے۔ ایہ ہکا نظم اے…… سندھ وادی، ایندی وَسوں، ایندے دریا، ایندے پکھی، ایندے پہارو، ایندے لوک ایندیاں جاہیں، ایندے ٹھیٹر، ایندا مزاج، ایندی کاوڑ، ایندا پریم…… کتنے رنگ ہن جنہاں تاریخ دی اذیت وچوں لنگھنْا ہا۔“(۴)
اشو سئیں دی شاعری اصل وچ سندھ وادی دی وسوں دی شاعری ہے۔ اشو لال دا پہلا نظمیں دا مجموعہ ”چھیڑو ہتھ نہ مرلی“ (۱۹۸۹ء) جیندے وچ سندھ وَسوں دے میلے ایندی ثقافت، ایندے وسنیک تے لوک سہنْپ کوں نشابر کیتا گٖئے۔ انہاں دی شاعری ایں وسوں دے وسدے کیہلاں، کٹانْیاں، مہانْیاں، کنگراں تے موراں جہیں ورکنگ کلاس دی شاعری ہے۔ جیڑھے فطرت تے آپنْی وسوں نال جڑے ہوئے ہن۔ ایہ سندھ وسوں دا واسی، آپنْی وسوں تے ایں وسوں دی جزیات وچوں ہک جز ہے۔ آپنْے ماحول توں تُرٹ کے او اصلوں کجھ نئیں۔ ایندی وسوں تے اوندے سہنْپ کوں استعماریت، سرمایہ داریت، بزار تے منڈی دی بے رحمی تباہ تے برباد کر چھوڑیے۔ اشو سئیں دی شاعری وچ مقامی بندہ ماحولیات تے آپنْی وسوں نال جڑیا ہویا ہے۔ جیڑھا فطرت دیاں ونجٖیاں شئیں دی گٖول کریندے۔ اشو سئیں دی شاعری دا مقامی بندہ فطرت پسند تے ماحول دوست ہے۔
”گوتم نال جھیڑا“اشو سئیں دیاں نظماں دا ڈٖوجھا مجموعہ ہے۔ ”گوتم نال جھیڑا“ (۱۹۹۷ء) سندھ وادی دے تہذیبی لا شعور، ایں وادی دے لوک تصوف تے ایندی بٖدھ مت کوں آپنْی شاعری وچ نشابر کریندے، جیندے وچ بدھ ازم وی وحدت الوجود طرانویں ماحول دوست فلسفے دے طور تے نسردے۔
تریجھاشعری مجموعہ ”کاں وسوں دا پکھی اے“( ۱۹۹۸ء) اڈٖیلاں تے جھلاریاں تے مشتمل ہے۔ ایں مجموعے وچ وادی سندھ دی تاریخ، ایندی وسوں تے ایندے ڈھیر موضوع بنْدن۔
جاری ہے۔۔۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر