ہیک زبان کولو ڈوجھی زبان اچ ترجمہ یا ٻولی وٹاوݨ ساؤکھا کم نئیں ہوندا ایندے واسطے تہاڈی شعوری سطح تے تہاڈا اوں پوری کہانی نال سماجی ، سیاسی تے روحانی یا نفسیاتی تعلق دا مضبوط رشتہ ہووݨ وی ضروری حے تاں ونج کے کتھائیں لوظیں دے معنی سمجھ آندن تے اونہاں دی نویں سرو وُݨت تھیندی حے۔
میکوں دوست مشتاق گاڈی دے ذریعے ہیک کتاب دان تھائی جیکوں برصغیر دی تقسیم کولو تھوڑا جیہاں پہلے گرجا کُمار لکھیا ہائی۔کتاب ٻہوں چنڳی ہائی اوکوں پڑھ کے ٻہوں نویاں ڳالہیں سکھݨ کوں ملن۔ ول میڈے دل اچ خیال آئے جو کیوں نہ ایکوں اپݨی ما ٻولی اچ ترجمہ کیتا ونڃے۔ایں سانگے اے حقیر جہیں کوشش حے اُمید حے جو تُساں ایکوں پسند کریسو۔ میں کوئی دانشور یا ٻہوں وڈا لکھاری نئیں، اگر کوئی کمی کوتاہی رہ ونڃے تاں گرجا کُمار کولو تے پڑھݨ آلی سنڳت کولو معذرت کریساں۔
سندھو واسی
سرائیکی ساگا تے صوفی بھگتیں دا پُنر جنم۔
مُکھ پنا
سنہ 1945 اچ انڈیا دی تقسیم کولو ٹھیک ڈو سال پہلے ساڈے خاندان کوں ایویں لڳا جیویں وقت ویلھا ساکت تھی ڳیا ہووے۔ اساں اپݨے سوھݨے سترے گھر کوں چھوڑ کے لڳے ڳئے تے ساکوں اے پتا وی کائینا ہا جو اساں واپس کڈاہیں نہ ولسوں۔ایویں کتھائیں ریت دے ٹٻے تے کتھائیں سدھی زمین ہائی، ریت اُڈر اُڈر کے منہ چھمبے تے ساڈے وجود کوں لیرو لیر پئی کرے پر ول وی ایں مٹی نال ساڈی محبت نہ گھٹی۔
اے کتاب ہیک اینجھے سفر دی کتھا کہاݨی حے جیندے اچ اپݨی ذات ہستی دی سُنڃاݨ دے علاوہ، سیاسی سرحدیں تے لکیریں کولو مُبرا اے انڈیا دی پٹ پھرول دا وی آہر حے۔
اے اپݨے پُرکھیں دی وسائی وسوں دا مُقدس پندھ حے جیرھا ہر کہیں کوں نصیب نئیں تھیندا، خاص کر او لکھاں لوک جیرھے بݨاوٹی سرحدیں تے لکیریں دی وجہ کولو ہجرت دے ڈُکھ آؤ گُزردن۔
اویں تاں اے سفر ہیک جڳ پھرندڑ دا ذاتی سفر تے اپݨے اندروں ٹُٻی مارݨ رنڳا حے پر ایندے علاوہ وی ٻہوں کُجھ حے۔ ایں کتاب اچ تُساں نہ صرف رنڳ پرنڳیں یادیں دی بارات کولو واقف تھیسوں بلکہ اے کتاب آوݨ آلیں نسلیں واسطے تاریخ دا ہیک ریکارڈ وی ہوسی۔
خیال اے وی حے جو تہذیب دے سانجھے تجربیں تے تصور کوں تریخ دے وِیلے اچوں ڈیکھوں پرکھوں۔
کیوں جو ٻہوں جلد یاداں دے اِڈو اُڈو ڃال وݨیڃ ویسن تے سیاسی لکیراں انھاں کوں مزید دُھندلا کر ڈیسن۔اپݨی سنڃاݨ دی سنجیدہ کوشش ہیک اینجھی کیفیت کوں وی جنم ڈیندی حے جیرھی ساڈیں وفاداریں کوں مزید ساڈی جنم بھومی تے ساڈی کرمابھومی دے وچاک تقسیم کوں ودھا ڈیندی حے۔
بھراوو میڈے اپݨے پُرکھیں دی وسائی وسوں نال اے پیار دا رشتہ اویں تاں چار سو پنجاہ سال پُراݨا حے، جیندے اچ مِری (ریاست دا اڈاݨ ) تے پِری (مذہبی ڳانڈھا ) ڈوہیں دا عمل دخل شامل حال رہ ڳئے۔ اُنہاں دا تعلق (لکھاری دا خاندان) مُغلیہ دور کولو گھن کرائیں سکھ رول تے انگریزیں دی حُکمرانی (راج) تائیں ٹُردا رہ ڳئے۔پر پچھلے ستر سال کولو ( 1945 تا 1913) سیاست دے مرکز تک رسائی نہ ہووݨ پاروں ساڈے خاندان دی حیثیت ہیک بھنے ہوئے لنڳ جتنی حے جیرھی ساڈے واسطے ٻہوں تکلیف دہ وی حے۔
کھیرو کھانڈ وفاداریاں/مُحبتاں
وچاک سندھ وادی دے تل وطنیں دی حالیہ سالاں اچ جاڳݨ آلی محبت اصل اچ اپݨی سنڃاݨ دا ہی پندھ حے، تہوں ساکوں ساڈی سرائیکی سنڃاݨ تیں ماݨ حے۔اگرچہ اے محبت تھوڑی جہیں دیر نال ڃاڳی حے پر ول وی سرائیکی قوم پرستی ہیک دھماکے آلی کار پھٹ پائی حے۔سرائیکی شناخت اچ سب کولو اہم ترین عنصر سرائیکی زبان ہی حے۔ہیک سرائیکی ہووݨ دے احساس رنگی ٻئی کوئی شے کائینی۔اے زبان ہی ہوندی حے جیرھی تل وطنیں دی ذاتی سنڃاݨ دے پندھ اچ سکہ بند کردار ادا کریندی حے۔ اگرچہ زبان تے ثقافت ہیکے سکے دے ڈو رُخ ہن۔
سرائیکی زبان اپݨے اوائل اچ لہندی دے ناں نال سنڃاݨی ویندی ہائی۔اے انڈو آرئین زبانیں دی چند ابتدائی تے مشہور زبانیں اچو ہیک زبان حے، جینداں بُنیاداں وادی سندھ دی تہذیب اچ پیوست ہن۔ لازمی طور تیں اے شُمالی تے وسط انڈیا دی قدیم زبان ہی حے کیوں جو سنسکرت چھیویں صدی قبل مسیح اچ عام ٻول چال دی زبان نہ رہ ہائی۔سنسکرت سندھو دے نیڑے نیڑے وڈی چھوٹی تھائی تے ، برصغیر خطے دی تہذیب کوں ہیک الہامی زبان سرائیکی دا تحفہ دان کر کے ڳئی۔
سرائیکی زبان۔
1175 کولو گھن کے 1265 عیسوی آلے زمانے اچ سرائیکی زبان بابا فرید یا فرید الدین شکر دے دَور اچ پھپھڑی تاں اڳوں دا پندھ کیتا۔ایں ڳال اچ کوئی شک کائینی جو فرید الدین شکر ایں زبان اچ لٹریچر و ادب دی بُنیاد رکھݨ آلیں اچو ہیک اہم ترین بندہ ہائی، تے اے اوہو وقت ویلھا ہائی جڈاں ادب لکھت اچ کائینا ہائی بلکہ فوک کہانیاں سینہ با سینہ ٹُردیاں ہن تے انہاں کوں ڳایا وی ویندا ہائی۔
جدید زبانیں دے ارتقا دی سوجھ ٻوجھ تے طریقہ کار کوں سمجھوں تاں اے آکھیا ونڃ سگدے جو بابا فرید اپݨی لکھت مقامی زبان سرائیکی اچ کیتی تاں اوں ایں دھرتی دا قرض ادا کر ڈتا۔ اصل نُقطہ اے حے جو بابا فرید دی شاعری نہ صرف سکھیں دی پوتر کتاب دی مُقدس لکھتیں اچ شاملِ حال رہ ڳئی بلکہ شُمالی انڈیا اچ وسݨ آلے لوکاں نال ابلاغ دے ہیک اہم ذرائع دے طور تیں وی ورتی ڳئی۔
ادبی خاصیت/ کُشادگی
سندھ دریا تے اوندے بانہہ ٻیل پنج دریاویں دے پاݨی اچ کوئی کوئی جادوئی صفتاں ہن۔سرائیکی دھرتی جیرھے وڈے وڈے ادیب تے لکھاری پیدا کیتن اُنہیں ساریں دا ڳانڈھا شروع کولو آزاد منش صوفی لوکاں نال رہ ڳئے۔ پتہ نئیں کیوں اُنہاں کوں وڈے پیمانے تیں پذیرائی نئیں ملی، مثال دے طور تیں بلھے شاہ کوں اوندا کلام چھپݨ دے لڳ بھڳ سو سال بعد عزت ملی۔ایویں بائی پاسوں ڈیکھوں تاں اوندے زمانے دے عام الخیال تے جدت پسند شاعراں کوں لوک زیادہ پسند کریندے ہن۔بغیر کہیں لڳی لپٹی دے آکھوں تاں او اوں ویلھے دے پروٹیسٹنٹ آلی کار ہن جیرھے اپݨے فرقے دے لوکاں کوں ہی مُشتہر کریندے ہن۔
جڈاں جو سرائیکی ادب لبرل سوچ تے سیکولر تفہیم کوں پروان چڑھاوݨ اچ اپݨا اہم ترین کردار ادا کریندا پیا ہائی۔ ایندے اچ ہندو مُسلم ڈائیلاگ دے بانیان وی شامل ہن جیرھے بھکتی تحریک دے لیڈراں نال مُسقل طور تیں ڳانڈھے اچ رہیے ہن۔ قرونِ وسطیٰ دے انڈیا دے ٻہوں ہی ہنگامہ خیز وقت ویلھے اچ ہی اوں وقت دے صوفی تے بھگتیں ڳالھ بات دے رستے کُھلے رکھن تے اپݨی دانش دا اظہار کریندے رہ ڳئین۔ اوں لوکاں دی زبان اچ ڳالھ کوں اڳو تیں ٹوری رہ گئین۔ او سماجی اصلاح دی نہ صرف ڳالھ کریندے ہن بلکہ شدت پسندی تے پسماندہ سوچ کوں اپݨی لکھتیں دے ذریعے ڈک وی ڈیندے ہن۔
صوفی بمقابلہ بھکتی شناخت۔
برصغیر اچ مذہب کوں اٹل ضابطہْ حیات کولوں ودھ ہیک تجربے دے طور تیں ورتیا تے ہنڈھایا ڳئے۔ ذاتی خُدا دا تصور انسانیں دی ہوشیاری/ چالاکی دی ہیک ٻہوں وڈی ایجاد ہائی جیندے اچ خاص قسم دے دانشوریں دا وی ہتھ شامل ہائی۔
جبکہ بھکتی تحریک اُبھے کولوں لمے دو پندھ کیتے تے صوفی تحریک ایندے اُلٹ لمے کولو اُبھے ٹُر پائی۔ انہاں ڈونہاں دا پندھ ہیکو سنواں فاصلہ کر کے جڈاں آپے اچ آ رلا تاں ہیکی جاہ تیں بہوں سارے صوفی، یوگی تے بھگت کٹھے تھائے تاں وڈے پیمانے تیں لبرل روایات دا جنم تھیا۔ اُنہاں کولو سماجی اصلاحات واسطے ہر قسم دا سودا وٹا دستیاب ہائی پیا۔جدید انڈین زبانیں دے پُنر جنم ہی اتھوں دے خبر دار مقامی لوکاں کیتے خراج عقیدت پیش کرݨ دا واحد وسیلہ ہائی۔لوکاں دیاں زباناں اچ جیویں جو سرائیکی، پنجاپی، سندھی، اُردو، کشمیری تے ہندی اُبھر کے منظر تیں آ ڳیاں۔
صوفی-بھگتی تحریک نے جمالیاتی پہلو کوں موسیقی، جُھمر تے ڈرامے دے وسیلے نال بہترین انداز اچ نشابُر کیتا۔انڈیا دی کلاسیکل روایات اچ ایں طرح دے ورت ورتارے دیاں پاڑاں ٻہوں پُراݨیاں تے جِھکاں ہن۔
جیویں جو قوالی، خیال، دُھرپاد تے ٻول سماجی افراتفری تے مُستقل سیاسی جمود دے دَور اچ کہیں تازہ ہوا دی ہِیل کولو گھٹ کائینا ہائئ جیرھا دراصل کلاسیکل انڈیئن کلچر دا ٻہوں پُراݨا پُکھ ہائی۔
ودھیرا انڈس۔Vadhera Indus
ونکو ونک سُنڃاݨ/ شناخت دے وچاک ہیک سانجھی برانڈ انڈس دے ناں نال اُبھر کرائیں سامݨے آئی۔ سندھو-انڈس دا ساگا برصغیر اچ ہیک وکھری تریخ دا حامل حے جیندا ذکر رڳ ویدا اچ سندھو دریا دے ناں نال ہائی۔ جیرھا زیادہ تر انڈیا اچ انڈس دے ناں نال سُنڃاپوں حے۔ ایں نر دریا دی ہر چیز شروع کولو گھن آخر تک اپݨے وکھرپ پاروں مشہور حے۔
سندھو کوں رگ وید دے زمانے کولو ہیک دیوتا آلی کار سمان تے احترام ڈتا ویندا ہائی۔ رڳ وید دے دیوتا اصل اچ کہیں فطری مشاہیر دا اوتار ہوندن جیویں جو بارش، بھا، وا ڈوا تے دریا۔ او ساریاں چیزاں سیکولر سرشت دا حامل ہ٘ن۔ اڃ تک وی برصغیر اچ اینجھا آوارہ، جلالی تے مہان دریا ٻیا کوئی کائینی۔ ایندی خصوصیات اچ تخریب دا پُکھ ٻہوں نُمایاں حے۔ میکس مُلر ایکوں ‘ تخریبی تعمیری’ سندھو آکھے۔
تریخ اچ ایندا ذکر ہمیشہ ہیک پوتر دریا دے طور تیں جڳ مشہور رہ ڳئے۔ مہابھارتا دے ہیک باب اچ یودھیشترا کوں حُکم ڈتا ویندے جو او ‘ دریا سندھ جتھاں سمندر اچ ونج ڈھاندے’ تے پنجندا تائیں ونڃے جتھاں پنجاب دے پنج دریا آ کے ایندی ہستی اچ گُم تھی ویندن۔
سندھ دریا دا کنارہ صوفیں دی خانقاہیں نال چترا لاتھے جیرھاں جو دریا دے بُزرگیں دے ناں نال مشہور ہن۔ شاہ عبداللطیف بھٹ آلے جیکوں سندھی ، سندھ دی اصل آواز آہدن او اپݨے وقت دا بہوں وڈا صوفی ہا۔ او سندھیئت یا گریٹر سندھکو دا ٻہوں وڈا پرچارک تے نُمائیندہ ہائی جیرھی چیز اوندے اچ سفر دا تحرک پیدا کیتے او ایہا ہائی جو گُجرات اچ ڈاورکا دے مقام تیں پراݨے وقت اچ دریا تے سمندر دا وصال اتھائیں تھیندا ہائی۔( ایندا ذکر پچھوں رگ وید اچ تھائے ایں جاہ دی پوترتا دا ہیک خاص پس منظر حے -مُترجم نوٹ).
مہا بھارتا سُنڃاݨ۔
مہا بھارتا کوں اتحاس آکھیا ویندے پر اے عام تاریخ یا مُروجہ تاریخ دے پیمانے تیں پوری نئیں لہندی۔ اے دراصل تاریخی واقعات دا ہیک گودام حے جیندا گانڈھا سرائیکی لوکیں نال ونڃ جُڑدے جیکوں ہیک سنگ میل دی حیثیت حاصل حے ایں پاروں انڈئین تاریخ کوں ٻہوں احتیاط نال نویں سرو مُرتب کرݨ دی لوڑھ حے۔
ایندا جُغرافیہ ٻہوں واضح حے۔ جڈاں پُراݨے پنجاب دی تقسیم تھائی تاں مُختلف ریاستیں دیاں سرحداں دریا دے ٻنے کوں مد نظر رکھ کے ٻہوں واضح انداز اچ رکھیاں ڳئیاں ہن۔سپت سندھو دریاویں، شاہریں، قصبیں تے گوٹھیں دا ذکر ویدیں اچ جیویں تھائے او ٻہوں کلاسیکل انداز بیاں حے جیرھا حقیقی حے۔ سندھاوا گھوڑیں دی نسل جیرھی جو ایں خطے کولو باقی دُنیا اچ پُڃی ، اوندا حال احوال ٻہوں ہی نشابُر انداز اچ کیتا ڳئے۔شوقین حضرات، جیرھیں انہاں قصیاں کوں ڈسے او ٻہوں شاندار انداز بیان حے۔
مہا بھارتا دی جنگ اچ ہیک پاسوں انڈس بیسن تیں مُشتمل ریاستاں تے ٻئی پاسوں مزید پوادھ آلے پاسے وڈے وڈے میداناں تیں مُشتمل ریاستاں ہن،آکھیا ویندے جو کاؤوس دی ہار اچ پُراݨے پنجاب دیاں چھ ریاستاں دی مدد وی شامل ہائی۔ایہو دور ہا جیرلھے قبضہ گیریت دی وبا ایں زمین تیں ودھی ہائی ۔
ذاتی شناخت۔
ذات پات کوں چنڳیں لوظیں اچ یاد نئیں کیتا ویندا۔ ول وی اے ہیک اہم مقصد دی تکمیل واسطے ضروری وی حے۔ اے کہیں دی شناخت دی ہیک اہم نشانی وی تاں ہوندی حے۔ اے بندیں دی نسل تے اوندی ذاتی تریخ دی سنجاݨ اچ مددگار تھیندی حے۔ اے تہاکوں بھیڑ اچ موجود لوکاں کولو ممتاز کریندی حے تے تہاکوں تحفظ وی ڈیندی حے۔ اے تریخی ، سماجی تے بشریاتی مقاصد دی پرکھ پرچول اچ ٻہوں مددگار وی تھی سڳدی حے۔جیندی وجہ کولو اے ممکن تھیندے جو اساں پُراݨی تریخ کوں درست انداز اچ مُرتب کر سگوں، قرون وسطیٰ تے جدید پنجاب اچ ہندو تے مُسلماناں دے تعلقات کوں ذات پات کھتری، اروڑا، تے سرسوت برہمن دے تناظر اچ ڈیکھوں تاں ساکوں انہاں دے تعلقات دی واضح تصویر دا اندازہ تھی ویندے۔
پوٹھوہار خطے دا بُلند و بالا پہاڑی سلسلہ جیرھا اسلام آباد تے ٹیکسلا دے نال لنگھدے او شیر دریا کوں ڈک ڈیندے، جیندی وجہ کولو اے گُمان کیتا ویندے جو اصل اچ ایہا ڈک ہی دراصل موجودہ کھتریں دے اروڑا لوکیں دی شناخت کوں تشکیل ڈتے۔اُنہاں اپݨے قدم مُلتان تے لمے پچادھی سندھ آلے پاسے جماوݨ شروع کیتے نہ کہ اُنہاں لاہور کوں اپݨے سرگرمیں دا گڑھ بنایا۔
سرسوات برہمݨیں دا تعلق یا گانڈھا موجودہ دور اچ دفن شُدہ دریا سرسوتی دے کناریں نال حے جیرھے پورے برصغیر اچ کھنڈ ڳئے۔ سرسوتی اصل اچ کھتری تے اروڑا کمیونٹی دے روایتی تبلیغی ہن جنہاں دا دُنیا دے بارے نظریہ شدت پسندانہ تاں بالکل کائینا ہائی بلکہ او کھتریں تے اروڑیں آلی کار ہی لبرل ہن۔ اونہاں دا موقف تے اتھو دے صوفی تے بھگت دا مؤقف ہیکو سنواں ہا ڈوہیں مذہب دے روایتی بیانئے دی نفی کریندے ہن۔
ایندے اچ کوئی حیرانی آلی گالھ کائینی جو مجموعی طور تیں ایں کمیونٹی دے لوکیں ہی پاکستان تے انڈیا دے وڈے وڈے دانشور، ایڈمنسٹریٹرز تے انڈسٹریالسٹ لیڈراں کوں پیدا کیتے۔ سکھیں دے سارے گُرو کھتریں دی پھلی اچوں ہن۔ ٻہوں سارے مُسلمان کھتری جیرحے گُجرات اچ کھوجے مشہور ہن تے پاکستان اچ اے پنجابی شیخ اکھویندن۔
عرق/ نتیجہ
اتھوں دے وسنیکاں اچ لازمی طور تیں تھوڑا تھوڑا کر کے کوئی سانٹ، کوئی صوفی، کوئی یوگی، بلوچ، پٹھان، کیراڑ، کھتری، اروڑا، سرسوت، قدیم کھتری، بُدھسٹ، ہندو، مسلم، تے سکھ وسدے۔
ساڈے ذہن دے کہیں کونے کُھدرے اچ ساڈے ادھ موئے شعور کوں کوئی صوفی یا کوئی باغی سنواں کردار لازمی طور تیں سٹ ضرور مریندا ہوسی۔ کہیں ویلھے تھوڑا جیہاں جہادی چھتاپا وی اساں ساریں دے اندرو جاگدا ہوسی۔قدیم کھتری تے اویں ساڈے نویں جہادی ڈوہیں ساکوں اج وی تشدد تیں اُکسیندن تے ہندسک موت تے تباہی پاروں ہیک خیالی جنت کوں پاوݨ دی علت دا سبب ٻݨدن۔ اے کیڑا ساڈے لا شعور اچ اجاں وی سٹ آن مریندے۔
یہ بھی پڑھیے:سرائیکی ساگا تے صوفی بھگتیں دا پُنر جنم(1)۔۔۔ترجمہ زلفی
جاری ہے۔۔۔۔
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر