ایں پوسٹ کالونیل وسوں اچ کلہپ، مونجھ اتے اڑاند (مزاحمت) بنیادی طور تے نال گٖنڈھے ہوئے ہن۔ڈونہیں ہک ڈوجھے کولوں وکھ کائینی بلکہ نال نال ٹُردن اتے رَلے کھڑوتن۔ مارکس نے جیہڑی بیگانگی دی گالھ کیتی اے او ہک کنڈو رانڑے اتے پیرورانڑے مزدور دی گالھ اے جیکوں اوندا پورھا نہ ملے تو او وَلا اپنڑے کم توں پراں تھئی ویندے۔ ایہ وتھ اونکوں مونجھا کر ڈٖیندی اے۔ مارکس دا ایہ تصور ایں دھرتی دے وسوں وانیْ (مقامی) کوں اُوں طرح مونجھا نئیں کریندا بلکہ اُو ایکوں ہک وڈٖی طاقت بڑیندے۔اے طاقت تخلیق دی سطح تے و ی ہوندی اَتے سیاسی سماجی سطح تے وی۔ ایں حوالے نال ایہ چندشعری مثالاں ڈیکھوں تاں ایویں لگدے جو انہاں شاعریں نے مونجھ کوں نویں انداز اچ ڈٹھے۔ہر ہک شاعر نے ایکوں نہ صرف اپنیْ اکھ نال ڈٖٹھا بلکہ مقامی بندے دی اکھ نال وی ڈٖٹھا اے، کیوں جو کوئی وی لیکھک صرف اپنڑے واسطے نئیں الایندا بلکہ او اپنیْ پوری وسوں دی اواز بنڑ ویندے۔ اے اواز بھانویں شاعری دے سنڑپ اچ ہووے یا ول بھانویں نثر دے رنگ اچ رنگی ہووے۔ ایں توں علاوہ کہیں بئی صورت اچ وی تھی سکدی اے۔ ایں وسوں دے شاعریں نے اپنڑی سِک، مونجھ مونجھاری کوں پورے جگ جہان دی مونجھ بنڑا ڈٖتی۔
ہُنڑ واگاں وطن ولایاں
لکھ مونجھ منجھاریاں آئیاں
دل سچڑیاں پیتاں لایاں
ول میلیں یار خدایا
(خواجہ غلام فرید)
اَڑی مونجھ ڈٖسا کیویں کتَھاں کروں
کیویں کتَھاں کروں اَڑی مونجھ ڈسا
(اشو لال)
مونجھ اَساڈٖے گوٹھٖ بزاریں بٖڈھڑی تھئی ہے رفعت
ہُنڑ تاں ایویں ماویں وانگوں آدر ہے پیا ایندا
(رفعت عباس)
صرف احساس مشترک ہوندے
ورنہ ہر کہیں دی مونجھ ذاتی ہے
(عزیز شاہد)
شالا کہیں دی اَکھ نہ واہوے
کہیں توں کوئی رنج نہ تھیوے
کوئی وی مونجھ دا مونھ نہ ڈٖیکھے
کہیں دا کوئی انج نہ تھیوے
(جہانگیر مخلص)
ایندے اچ کوئی شک کائینی کہ مونجھ جہیں موضوع کوں اِتھوں دے لوکاں نیں ہک نویں رنگ روپ اِچ نشابر کیتے۔ایہ ایں وسوں دی سنجانْ تے سنڑپ اے۔ایندی ہک وجہ تاں ایہ ہے کہ ایں وسوں اچ حملہ آوریں دی لٹ مار اتے قتلام ہر دور اچ تھیندا رہے۔بھاویں او عربی ہوون بھاوی افغانی، یا ول ترک ہوون یا فرانسیسی اَتے انگریز۔ انہاں ساریاں نیں اتھوں دی بھن دھرو اچ کئی کسر کائینی چھوڑی۔اتھوں دے وسنیک لوکاں دی سنجانْ مٹاونْ دی پوری کوشش کیتی پر او کڈھائیں کامیاب نئیں تھئے۔ ایندی ہک وجہ تاں ایہ ہے کہ ایہ لوک ہمیشہ اپنڑی ما ء دھرتی نال جڑے رہن۔ ایں پاروں ایہ مونجھے وی تھئے ہن پر انہاں نیں اپنڑی مونجھ کوں ہتھیار بنڑاتے بہوں وڈی اڑاند(مزاحمت) کیتی اے۔ ایندی ہک شاندار مثال نواب مظفر خان سدوزئی دی ڈٖتی ونجٖ سکدی اے جنہاں نے ہزاراں سالیں قدیمی شہر ملتان دی حفاظت کیتے کہیں لالچ، کہیں دھمکی دی پروا نہ کریندے ہوئے نہ صرف اپنیْ جان قربان کیتی بلکہ اپنیْ آل اولاد دی جان وی ایں ملتان توں وار ڈٖتی۔
کُل عالم وچ جیندا رہسی جیندا ہے ملتان
ہر پھیریں اے کُسدا رہ گئے وکیا نئیں ملتان
ایں تناظر اچ ڈٹھا ونجے تاں رانا محبوب اختردی کتاب ’مونجھ توں مزاحمت تئیں‘ ہک اینجھیا بیانیہ تشکیل ڈٖتے جو ایہ کلہی ایں وسوں دی مونجھ یا اڑاند نئیں نظردی بلکہ ایہ دنیا دے ہر اُوں خطے دے دھرتی و اسیں دی گالھ کوں اگونہیں ٹوریندی اے جتھے حملہ آوریں دھاڑیل کیتی اے۔رانا محبوب نے لاطینی امریکہ دے گابریل گارشیا مارکیز دا تذکرہ وی کیتے، افریقہ دے چنیوا اچیبے اتے فلسطینی نژاد امریکی ایڈورڈ سعیددے نال نال فرانز فینن اتے بئے بہوں سارے مفکریں دے حوالے وی ڈتن۔
اپنڑی ایں کتاب دے مقدمے اچ رانا محبوب اختر نے کارل مارکس دے جدلیاتی نظریے تے وی گالھ کیتی اے اتے ایہ وی ڈٖسایا ہے کہ ’مارکس نے تاریخ دا تصور ایں بدلیا جو تاریخ انسانیں دی مرضی دے ہیٹھ وڑ گئی۔ بادشاہ، پادری، نظریل اتے جادوگر تاریخ کنوں نکل گئے اتے عام انسان تاریخ دا سب توں وڈا کردار بنڑ گئے۔ تاریخ عوامی تھی گئی اے لوک تاریخ بناونْ لگٖ پئے۔‘ انہاں دی ایہ گالھ ایں پاروں وی سچ لگدی اے جو تاریخ ہمیشہ بادشاہاں دی کھس دھرو اتے فتح دے قصے ہوندن۔ ایں ’مخصوص تاریخ‘ اچ کہیں مقامی بندے دی گالھ کڈٖھائیں نئیں نظردی۔ تاریخ ہمیشہ اوہوسچی ہوندی اے جیندے وچ مقامی بندے دی گالھ ہووے، اوندے ڈٖکھ سکھ، مونجھ منجھار اتے کہیں اڑاند دی گالھ کوں اگونہیں ٹورا ونجے۔
رانا محبوب نے پوسٹ ماڈرن ازم دے حوالے نال وی سوال قائم کیتن جو کیا ایہ تحریک روشن خیالی دے خلاف اے؟ اتھے ایویں لگدا جو رانا صیب ’تحریک‘ دی جا تے ’صورت حال‘ آکھناْ چاہندن ہن۔ کیوں جو پوسٹ ماڈرن ازم ہک تحریک نئیں بلکہ صورت حال ہی ہے۔ ایندے نال انہاں ہک بئی سوہنڑی گالھ کیتی اے کہ عقلیت اتے روشن خیالی دا دعویٰ ایہ ہے جو او کائنات دے راز کوں جٖانْ گٖئن۔ پوسٹ ماڈرن ازم ایں دعوے کوں نئیں منیدی۔ او مہا بیانیے دی نفی کریندی اے۔ اتھاں انہاں مثل فوکو دا حوالہ وی ڈتے کہ روایتی نظریات کوں معاشی اُچ جھک اَتے غربت کو ں لکاونْ دا ذمہ دار منیندن۔ انہاں دے خیال اچ حکومتاں حکمران طبقیں دے فائدیں دی حفاظت کریندن۔
پوسٹ ماڈرن ازم دے حوالے نال ا نہاں نے لیوتار دی ہک اہم اتے سنجاپوکتاب "The Postmodern Condition:A Report on Knowledge” دا ذکر وی کیتا اے۔ ایں توں علاوہ انہاں نے ہومی کے بھابھا اتے گائتری سپائی چکروتی دے فکر دا تجزیہ وی کیتا اے۔ انہاں نے کوشش کیتی اے جو مونجھ تے اڑاند دا تاریخی تجزیہ ایں تناظر اچ کیتا ونجے۔ایں حوالے نال او لکھدن:
”اڑاند (مزاحمت) خوشی دی جوشیلی کوشش اے اَتے مونجھ خوشی دی لُکی چھپی خواہش اے۔ اڑاند (مزاحمت) مونجھ کنوں انکار اجٖوکے غم نال جھیڑا کرنْ دا ناں ہے۔ فرانزفینن اَتے باربراہالو (Barbara Harlow)جہیں سیانڑیں پہلی واری ایشیا، افریقہ اتے لاطینی امریکہ دے شعر وادب کوں پچادی (مغربی) قبضہ گیری دے خلاف کوشش نال جوڑتے اڑاند دے ادب (مزاحمتی ادب) اتے تبدیلی دے لکھتیں اَتے سنْ وُنْ دا ناں ڈٖتا۔“(ص۱۲)
رانا محبوب ا ختر دی ایں کتاب اچ جگ جہان دے بہوں سارے موضوعات تے گالھ کیتی اے۔ اتے ہر موضوع کوں اتھوں دی وسنیک لوکاں نال جوڑ تے ڈٖٹھا نیں۔ انہاں نے سرائیکی زبان دی تاریخ کوں پھرول تے ڈٖسایا اے جو ایہ پاکستان دی وڈٖی اتے دنیا دی نانویں وڈی زبان اے۔ عربی دی عمر پندرہ سو سال اے، فارسی ۱۱ سو سال دی ہے، اردو دی عمر چار سو سال پرانی اے۔ ایویں ڈٖٹھا ونجے تاں انگریزی زبان صرف چھی سو سال دی اے۔ ایں پاروں انہاں نے ڈاکٹر گوپی چند نارنگ دی کتاب ’دیکھنا تقریر کی لذت‘ دا حوالہ ڈیندے ہوئے ڈٖسایا اے جوایہ پانینی دی زبان اے اتے سنسکرت توں وی پرانیْ اے۔ پانینی ملتان دے ہن۔
’مونجھ توں مزاحمت تئیں‘ایں وسوں دی دانش دا اینجھا اظہاریہ اے جیہڑا کہیں وی وسوں دا سنڑپ اتے سرمایہ ہوندے۔ ایہا چیز ہر وسوں کوں بین الاقوامی دانش نال ملوا تے اگونہیں ٹریندی اے۔ ایہا گالھ ڈاکٹر ممتاز خان کلیانی وی کریندن:
”مونجھ توں مزاحمت تئیں‘ وسیبی دانش دا بین الاقوامی دانش نالے ہک مکالمہ اے۔ اے مکالمہ مصنف دے بال پنْ، چھُرکی، جوانی، شاگردی، استادی، افسری تے کاروباری زندگی دے سارے زمانیں دا اپنیْ نال دی حیاتی توں گھن کے دور دراز دنیا تے وسدیاں قوماں دی حیاتی تے اوندے ادب نال تھیندا رہیے۔“
تریمت دے بارے روایتی طور تے ایہ آکھیا ویندے کہ اوکائنات دی تصویر دا ہک رنگ اے، او مرد دی پسلی توں نکھتی اے، اُوندے گٹے وچ عقل ہوندی اے۔ مذہبی پیراڈائم اچ اُوندی گواہی ادھی اے۔پوسٹ ماڈرن ازم نے ایں ساری رواجی اتے روایتی ڈسکورس کوں بدل ڈٖتے۔ ایہ نظریہ جتھے سیاسی، سماجی اتے ادبی بہوں سارے حوالیں نال اپنیْ فکر کوں پیش کریندے اُتھے ایہ تریمت دے بارے وی اپنیْ گالھ کیتی اے۔ Feminism(جٖیند ا ترجمہ ’تریمتائت‘ کیتا گئے) نے ہک اینجھی فکرکوں رواج ڈٖتا اے جیہڑی تریمت دی آزادی اتے اُوندی نویں سنجانْ دی گالھ کریندی اے۔ایندی ہک وڈی مثال ارون دھتی رائے دی صورت اچ ساڈٖے سامنےْ آندی اے۔ جہیں پوسٹ کالونیل سماج اچ نہ صرف ہندوستان بلکہ پوری دنیا دی تریمتیں دے حقیں بارے لکھے۔ او مردانہ سماج دے نظریات اتے عقلی معاشی دلیل کوں ظلم، استحصال، صنفی ناانصافی اتے نسلی تضادات دا ذمہ دار سمجھدی اے۔
اجوٖکی سرائیکی شاعری نے تریمت دے بارے عربی اتے فارسی شاعری دے مروجہ پیراڈائم کوں بدل ڈٖتے۔ اِتھے عزیز شاہد دے ایں شعر دی مثال ڈٖتی ونج سکدی اے جنہاں نے محبوب کوں ناں تے چندر آکھے اَتے ناں اُوندے کیتے چندر منگے۔بلکہ چندر تاں اِتھوں دے محبوب دے پچھاویں چمدے:
کون تھی سگٖدے سانویں تیڈٖے
چندر چمدے پچھاویں تیڈٖے
اجوکی تریمت دے بارے ڈٖٹھا ونجے تاں رفعت عباس دا ناں ہک وڈٖا حوالہ بنْ تے سامنےْ آندے۔ انہاں نے مردانہ سماج اچ تریمت بارے قائم کیتے گئے ڈسکورس کو بدل ڈٖتے۔ اِتھے او ہک قدم اگونہیں نظردن۔ انہاں دے نزدیک ہیراَتے سوہنی ْ دا قتل تھئے۔او تاں ہیر دے قتل تے پرچہ کٹاوناْ چاہندن۔
ہے کوئی اینجھی چوکی رفعت ہے کوئی اینجھا تھانہْ
ہیر سیال دے قتل اُتے ونجٖ پرچہ درج کریجے
عورت دا وی قصہ اساں مردیں لکھیے رفعت
نندروں ڈٖوہی کر سسی کوں تھلیں رول ڈٖتوسے
ہر کوئی اپنڑے پتراں دے ناں رانجھا بڑی خشی نال رکھیندے۔ کڈائیں کہیں نے اپنیْ دھی دا ناں ہیرنئیں رکھا۔ایں حوالے نال رفعت عباس آہدن:
ساڈٖے اپنڑے ویہڑوں عشق ٹرے
اَج ہیر ہووے ساڈٖی دھی دا ناں
رفعت عباس دے نزدیک تریمت دا سرخی لاون مزاحمت دا ہک استعارہ اے۔ اوندے ہوٹھاں دی ایہ رتول اُوندی بہادری دی علامت ہے۔ ایں توں علاوہ حاکم دے خلاف مزاحمت وی ا جوٖکی تریمت دی خاصیت ہے۔
آپ تریمتیں ساڈٖے کولوں ڈھیر بہادر رفعت
ایہ سرخی ہک بینر ہے پیا کھل کے جیونْ والا
ایں حاکم دے ویلے دے وچ سرخی لاونْ رفعت
حاکم کوں بدلاونْ والا لوک سنیہا ہے پیا
حملہ آوریں دی کھس دھرو اچ ہینڑیں قوماں نے اپنی ْ ماء بولی کوں اپنیْ مزاحمت دا استعارہ بنڑایا اے۔ ایہ او طاقت اے جیہڑی مقامی بندے کوں تکڑا کریندی اے اتے اُوندی سنجانْ کوں سلامت رکھیندی اے۔ اپنڑی زبان ا چ الاونْ طاقت ور دے سامنےْ ہمیشہ ہک اڑاند سمجھی ویندی اے کیوں جو مقامی بندہ اُوندی زبان کو او اہمیت نئیں ڈٖیندا جیہڑی او اپنڑی ماء بولی کو ڈیندا پیا ہوندے۔ رانا محبوب آہدن:
”مظلوم قوماں دنیا بھر وچ پوسٹ ماڈرن فکر تے سوچ دا سہارا گھن موجودہ غالب پیراڈائم کوں بدلئے۔۔۔اپنیْ زبان اچ گالھ کریندو تاں اے تواڈٖی ذات دا وڈٖیپا اے اتے اُنہاں دے مقام مرتبے دی نفی ہوندی اے۔ ایں سانگے وڈٖے افسر ایں گالھ کوں پسند نئیں کریندے جو تساں ا ُنہاں دے اگوں اپنیْ زبان اچ الاؤ۔ اپنی زبان اچ الاونْ ڈوجھے دی زبان دا انکار ہوندے۔“ (ص۵۶)
رانا محبوب اخترنے اپنڑی ایں کتاب اچ سرائیکی زبان دے ۳۱ مہا ندرے شاعریں اتے ایں دھرتی دی ہک سوہنڑی آواز ثریا ملتانیکر دے بارے بہوں بامعنی گالھ کیتی اے۔ شاعریں وچ احمد خان طارق، اقبال سوکڑی، اسلم جاوید،اشولال، اصغر گورمانی، صوفی تاج گوپانگ، جہانگیر مخلص، سعید اختر سیال، شاکر شجاع آبادی، شمیم عارف قریشی، عاشق بزدار، عزیز شاہد، رفعت عباس اتے ثر یا ملتانیکر شامل ہن۔ انہاں ساراں کوں الفبائی ترتیب نال جا ڈٖتی گئی اے۔ ایندے نال نال انھاں نے انہیں شاعریں دے مختصر سوانحی حالات، شاعری دا تجزیہ اتے انہاں دا کچھ منتخب کلام وی کٹھا کیتے۔
کتاب اچ رانا محبوب اختر نے ڈٖسایا ہے کہ اتھوں دی ہزاریں سالیں پرانیْ تہذیب کیویں اگونہیں ٹری، ایں پندھ اچ کیویں سیاسی اڑاند آئی، ساڈٖی تاریخی سنجانْ کوں کیویں مسخ کیتا گئے۔ایندے باوجود وی اتھوں دی ثقافت اتے زبان و ادب اپنےْ پورے رج کج نال موجود ہے۔ تل وطنیں دی دھرتی نال جڑت کیویں بے مثال اے۔ اتھوں دے لوکاں نے مکالمے دے ذریعے اپنیْ گالھ کوں ہک جہان کنوں منوایا اے۔ ایں تو علاوہ بئے درگھ سارے موضوعات تے کھُل تے لکھا گئے۔ ایں حوالے نال رفعت عباس آہدن:
”رانا محبوب اختر سرائیکی وسوں دی قدیمی حکمت دا اجوکا نشان بنڑ کر ابھرن۔ انہاں دی عمومی گالھ مہاڑ ہووے، ادبی تہذیبی سیاسی مکالمہ یا پرت در پرت لکھتاں اوہ ایں کرہ ارض دے حقیقی وارثیں دا وکیل بنڑکے بولن۔ تل وطنی دلیل وچوں نِسردے انہاں دے بیانیے دنیا جہان دے مظلومیں نال گنڈھیجنْ دی راہ کڈٖھی ہِے۔ انہاں سندھ وادی دے تَل تیں پیر ٹکا کے پورے جگت دی خیر منگی ہے۔ ایہ سرائیکی زبان ادب، تہذیب ثقافت تے تاریخ دی ہک نویں پرت ہے جیڑھی انہاں بَکھالی ہے۔“
ایں تو پہلے ایہ کتاب ۸۱۰۲ء اچ اردواچ چھپی ہئی اتے اپنڑے موضوع اتے مواد دے سانگے بڑی پسند کیتی گئی۔ رانا محبوب کوں انہاں دی سنگت نے آکھیا کہ ایں کتاب دا سرائیکی ترجمہ کیتا ونجے۔ اتے انہاں نے سئیں اسلم رسول پوری دی خواہش تے ایندا ترجمہ سئیں عاشق بزدار توں کر ایاگیا۔ ایں ترجمے کوں پڑھ تے لگدے کہ عاشق بزدارنے پوری تخلیقی لگن اتے سرائیکی کلچراچ گُندھی ہوئی زبان اچ کیتے۔ ایکوں پڑھن آلا سرائیکی زبان دی مٹھاس توں درگھ چس چیندے۔
ایں کتاب کو سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر بہاء الدین زکریا یونیورسٹی ملتان دے ڈائریکٹر پروفیسر ڈاکٹر ممتاز خان کلیانی نے بہوں سوہنڑی چھاپی اے۔ ۲۷۲ پرتیں دی ایہ کتاب صرف ۰۰۵ روپے دی ہے جیہڑی ادھی قیمت تے مل سکدی اے۔
ایں کتاب دی ہک خوبی اے وی ہے کہ ایہ سرائیکی زبان وادب پڑھن آلے طالب علماں دی نصابی ضرورت وی پوری کریندی اے۔
اخیر اچ اشولال دی نظم ’ملتان دی اڈیل‘:
کتنے حاکم آئے سبھاگٖا
کتنے حاکم گٖئے سبھاگٖا
خوجیاں نال ایویں کتنے خوجے
گھیودے پیپے تھئے سبھاگٖا
چندر بھاگٖ ندیاں دے پانیْ
کیویں جھاگٖا، تھئیے سبھاگٖا
قبراں وچوں مویا کیویں
جیندیاں کوں سمجھائے سبھاگٖا
ایں درگاہویں کہیں ڈٖینہہ اُڈٖ کے
اُوں درگاہ ونجٖ لہہ سبھاگٖا
”پیر پسار پیوں وچ چونکے“
About The Author
اے وی پڑھو
اشولال: دل سے نکل کر دلوں میں بسنے کا ملکہ رکھنے والی شاعری کے خالق
ملتان کا بازارِ حسن: ایک بھولا بسرا منظر نامہ||سجاد جہانیہ
اسلم انصاری :ہک ہمہ دان عالم تے شاعر||رانا محبوب اختر